Europese rebel met Russische wortels

De geschiedenis van het echte anarchisme met een Russische nasmaak is nauw verbonden met de persoonlijkheid van Mikhail Bakoenin, wiens bijdrage aan het lot van de hele wereld kolossaal bleek te zijn. Hij was een echte Rus, opgeleid in de Europese filosofie, en zijn belangrijkste doel was om een wereld te creëren waarin alle mensen gelijk en vrij zouden zijn, en waarin levens niet zouden worden afgemeten aan de dikte van de portemonnee of de hoogte van het sociale voetstuk. Bakoenins utopische ideeën druisten in tegen de gedachten van Marx, voor wie de radicaal opeens niet meer was dan "die dikke Rus". Dus wie was hij, en leeft zijn filosofie vandaag de dag nog?

Voorwaarden voor de vorming van Bakoenins anarchisme

Mikhail Bakoenin "erfde" ideeën over vrijheid en gelijkheid van zijn opvoeding in een groot en zeer vriendelijk gezin. Een kleine gemeenschap van 11 kinderen, gelijk in omstandigheden en relaties, vormde een soort commune, waar iedereen geestelijk opgroeide en zijn "eigen persoonlijkheid" grootbracht: "... Ik heb één vrijheid in gedachten die die naam waardig is, de vrijheid die een volledige mogelijkheid biedt om alle vermogens, intellectuele en morele, die in ieder mens verborgen liggen, te ontwikkelen...", beschreef Bakoenin later.

Niet alleen Michail Aleksandrovitsj zelf was een vertegenwoordiger van de "nieuwe revolutionaire" gedachte. Zijn nicht, Catharina, was ook niet verlegen. Volgens haar herinneringen was het meisje in haar jeugd meer een "onschuldige jongedame", maar op volwassen leeftijd werd ze vastberaden en sterk, een echte manifestatie van een vrije man, zoals Bakoenin het zelf begreep. Door doorzettingsvermogen slaagde Catherine erin om tijdens de Krimoorlog een baan als verpleegster te krijgen in het belegerde Sevastopol. "Ik moest me met alle middelen en met al mijn bekwaamheid verzetten tegen het kwaad dat verschillende ambtenaren, leveranciers, enz. onze lijders in de ziekenhuizen aandeden; en om te vechten en me ertegen te verzetten beschouwde en beschouw ik als mijn heilige plicht," was hoe ze later haar ware doel omschreef. Haar opstandige geest van verzet tegen de bureaucratie, haar standvastigheid en volharding bleven niet onopgemerkt door Nikolai Pirogov: "Elke dag en nacht was ze in de operatiekamer te vinden, om te assisteren bij operaties, terwijl er bommen en raketten rondslingerden. Ze toonde een tegenwoordigheid van geest die nauwelijks te verenigen was met de aard van een vrouw." Wat zegt dit? Dat niet alleen Bakoenin zelf, maar alle leden van zijn familie niet alleen sterke persoonlijkheden waren, maar mensen die niet bang waren om hun mannetje te staan, mensen die van vrijheid en waarheid hielden. De opvoeding en de omgeving hebben veel van de toekomstige anarchist en revolutionair gevergd.

De ideeën van Mikhail Bakoenin werden ook sterk beïnvloed door de revolutionaire geest van Rusland, waarin hij werd geboren en opgroeide. De kleine Misja maakte op elfjarige leeftijd kennis met de opstand van december 1925. De maatschappij kreeg toen hoop op een serieuze staatsverandering, een groot deel van de Russische aristocratie zag het als de echte redding van het land. Er werden verschillende kringen gevormd waar veel belangrijke figuren uit de kunst en wetenschap en invloedrijke leden van de Russische adel lid van werden. In 1835 kwam Bakoenin, nadat hij van een officiersschool was gestuurd en zijn militaire dienstplicht niet had vervuld, in zo'n kring terecht. Het was het gebrek aan vrijheid van denken en handelen, evenals de strenge discipline en strikte regels tijdens zijn diensttijd in het leger dat hem volgens sommige onderzoekers aan het denken zette over het anarchisme als de toekomst van Rusland en later van heel Europa.

Toen hij naar Moskou verhuisde, maakte de jonge denker veel kennissen: Stankevitsj, Poesjkin, Tsjaadajev, Belinski, Botkin, Katkov, Granovski, Herzen, Ogarev, om er maar een paar te noemen uit Bakoenins sociale kring. Onder invloed van Stankevitsj verdiepte Michail Aleksandrovitsj zich in de Duitse filosofie: hij begon zich te interesseren voor de ideeën van Kant en Fichte. Maar wat echt interessant is, is dat de toekomstige anarchist er in deze periode van overtuigd was dat liefde voor God een persoon vrijheid, persoonlijke groei en onafhankelijkheid geeft.

Aan het eind van de jaren 1830 raakte Bakoenin gefascineerd door de geschriften van Hegel, die hem naar zijn mening "een compleet nieuw leven" inblies. Op basis van de doctrines van de Duitse filosoof publiceerde Michael een aantal van zijn werken over de geest als over absolute kennis, over de werkelijkheid als over de wil van God, etc. Geïnspireerd door de leer van Hegel verhuisde Bakoenin in 1840 naar Berlijn om een fatsoenlijke Duitse opleiding te krijgen, maar daar verloor hij al snel zijn interesse in theoretische filosofie en werd hij een echte beoefenaar van het anarchisme. Hij sloot zich aan bij de kringen van Europese hervormers en verschoof zijn politieke opvattingen "naar links".

Al in 1942 publiceert hij een artikel getiteld "Reactie in Duitsland", waarin expliciet de ideeën van het anarchisme worden weergegeven waaraan hij heel lang trouw zal blijven: sociale gelijkheid en de principes van vrijheid kunnen alleen worden bereikt door de volledige vernietiging van het bestaande politieke staatsmodel. Het jaar daarop is Bakoenin doordrongen van communistische ideeën en publiceert hij een artikel waarin hij zegt dat "het communisme geen levenloze schaduw is. Het kwam van het volk, en uit het volk kan nooit een schaduw geboren worden. De nogal radicale en kritische gedachten van de "hervormer" vielen niet in de smaak bij de Russische autoriteiten, en Mikhail Bakunin werd letterlijk een vijand in het thuisland, zodat een terugkeer naar huis niet meer mogelijk leek.

Halverwege de jaren 1840 ontmoet de anarchist communistische theoretici, waaronder Marx. Ze zouden al snel voor altijd gezworen vijanden worden, maar daarover later meer.

De grote rebel: de rol van Michail Bakoenin in de Europese revoluties van 1848-1849

Michail Aleksandrovitsj speelde ook een belangrijke rol in de Poolse bevrijdingsopstanden. Daar ontstonden zijn ideeën over pan-Slavisme - de eenwording van alle Slavische volkeren in één federatie. Om een nieuwe, vrije wereld op te bouwen, voor volledige politieke en sociale rechtvaardigheid, is het volgens Bakoenin nodig om de bestaande systemen met wortel en al uit te roeien, om alles tot de grond toe af te breken. Hij geloofde dat het door de gezamenlijke inspanningen van Westerse en Zuidelijke Slaven mogelijk was om een verandering in Rusland te bewerkstelligen: bevrijding van het "Duitse juk" door de heersers omver te werpen die de belangrijkste vijanden van het Slavische volk waren.

De rebelse geest van de Russische meester van het staatslot vond toepassing, niet alleen in woorden, maar ook in daden. Bakoenin keek uit naar de revolutionaire golf in Europa, en uiteindelijk wachtte hij. In 1848 nam hij actief deel aan de zogenaamde "Lente der Volkeren" die Frankrijk, Duitsland, Polen en andere landen trof. Het radicalisme van Michail Aleksandrovitsj werd heel duidelijk in Dresden. Zoals het lot het wilde, kwam de Russische edelman, die ervaring had met militaire dienst, terecht in de door de voorlopige regering in beslag genomen stad. Volgens de legende werd hij gevraagd om de verdediging te helpen organiseren en de revolutionaire geest van de burgers op te wekken. Toen de koninklijke troepen begonnen op te rukken, stelde Bakoenin enkele radicale beschermingsmaatregelen voor: om te beginnen zouden de grootste kunstwerken, waaronder de Sixtijnse Madonna, op de stadsmuren worden gehangen, zodat de militairen, die met liefde en respect voor kunst en geschiedenis waren opgevoed, niet zouden durven schieten. En als ze dat wel hadden gedurfd, zouden ze als barbaren en plunderaars zijn bestempeld. Even later deed Mikhail Bakoenin nog een paar voorstellen: de huizen van de plaatselijke aristocraten in brand steken, het stadhuis opblazen en eeuwenoude bomen omhakken die de koninklijke troepen in de weg zouden staan. De voorlopige regering besloot echter geen gebruik te maken van de ideeën van de Russische revolutionair en gaf zich zonder slag of stoot over.

Waarvan getuigt dit geval, dat later in de geschriften van Herzen wordt beschreven? Ten eerste dacht Bakoenin dat het Russische volk klaar was voor de revolutie, omdat het arm was en al "gewoonten en instincten van een democratische samenleving" had, maar dat de Europeanen zich eerst moesten ontdoen van de materiële "echo's van het verleden", zoals gesymboliseerd door de werken van Rafaël, het oude stadhuis en eeuwenoude bomen. En dit moet snel gebeuren, niet langzaam.

Na een poging om de regering in Dresden omver te werpen, werd Bakoenin in ballingschap gestuurd, teruggestuurd naar zijn vaderland en na 8 jaar gevangenschap naar Siberië gestuurd, waar hij trouwde en in 1861 via Japan naar Europa vluchtte. In 1861 begon een nieuw hoofdstuk in zijn filosofische en praktische activiteiten. Gedurende de volgende 20 jaar zou het Bakunisme letterlijk alle, zelfs de meest afgelegen straten van Europese steden bereiken, en Mikhail zelf zou een symbool van de socialistische beweging worden.

Basisideeën van anarchisme, federalisme en de staat zonder staat

In deze periode wordt zijn atheïstische en materialistische visie definitief gevormd. Idealisme leidt volgens Bakoenin onvermijdelijk "tot de organisatie van grof despotisme en tot gemene, onrechtvaardige uitbuiting in de vorm van kerk en staat". Het lijkt erop hoe drastisch iemands opvattingen over eenvoudige filosofische kwesties soms veranderen: als jonge, nog onrijpe geest bleef Bakoenin trouw aan God, omdat hij in hem de ware vrijheid van de mens zag. Maar na een tijdje, onder invloed van de communistische ideeën van gelijkheid en broederschap, deed hij afstand van religie en liet hij zien dat het geloof één van de uitingen was van een reeds muffe, verouderde en onderdrukte maatschappij, die zich alleen tot God wendde om de ondraaglijke omstandigheden van het leven te verdragen. Tegelijkertijd geloofde de filosoof dat religie een inherent historisch onderdeel van elke natie is en met zorg behandeld moet worden om het niet te schaden. "Met behulp van religie is de mens een dier, dat uit het animalisme komt en de eerste stap naar menselijkheid zet," schreef hij.

Het is ook interessant dat een felle tegenstander van wetten en staatscontrole, toch het mogelijke bestaan van een provinciale regering (een parlement bestaande uit twee kamers: vertegenwoordigers van de hele bevolking en de gemeenschappen), een grondwet en een rechtbank niet ontkende. De gemeenschappen verenigd in federaties moesten "hun eigen organisatie afstemmen op de belangrijkste grondslagen van de provinciale organisatie en daarvoor de toestemming van het provinciale parlement krijgen". Tegelijkertijd "behield de gemeentewet het recht om op kleine punten af te wijken van de provinciewet, maar niet van de basis". Bij de opbouw van de staat wees Bakoenin op het principe van een "omgekeerde piramide", waarbij de belangrijkste "beslissende bevoegdheden lokaal geconcentreerd zijn". Tegelijkertijd ontkende hij het mogelijke bestaan van een verticale machtsstructuur niet en merkte hij op dat alle acties van gemeenschappen in het belang van de staat zelf moesten zijn.

De ideeën van Michail Aleksandrovitsj voorzagen in de oprichting van een nationale regering die net als de provincies een grondwet zou opstellen, op voorwaarde dat de provincies er op minder belangrijke punten van zouden kunnen afwijken. De bevoegdheden van het nationale parlement zouden onder andere bestaan uit het toezicht houden op de activiteiten van de gekozen uitvoerende macht, het opstellen en aannemen van wetten, het aangaan van internationale betrekkingen met andere landen, enz. Volgens hetzelfde principe werd een internationale federatie van landen overwogen.

Strijd om de Internationale: hoe voormalige vrienden en strijdmakkers Marx en Bakoenin gezworen vijanden werden

De geschiedenis van Bakoenins ongemakkelijke relatie met Marx begon in 1864. Michail Aleksandrovitsj ging naar Italië om de ideeën van de Internationale te verspreiden, waar hij tegen de filosofie van het proletariaat inging en probeerde zijn eigen geheime "Internationale Revolutionaire Sociëteit" op te richten, waar iedereen broeders zou zijn. Het was gebaseerd op het idee om alle Europese staten behalve Zwitserland te vernietigen om het model van gecentraliseerde macht te elimineren. Het plan was om gemeenschappen te creëren, die zich zouden verenigen in federaties op verschillende niveaus. Tegelijkertijd achtte de anarchist de macht van het volk noodzakelijk in de vorm van een autonome gemeenschap van alle volwassen burgers, door vertegenwoordigers van verschillende ambtenaren te kiezen, maar met de verplichte voorwaarde van hun permanente vervanging, die volgens Bakoenin geen bevoorrechte status zou geven en democratische vrijheden zou garanderen. "Alle aristocraten worden uitgesloten, alle aanhangers van enige vorm van privilege, . Want het woord democratie betekent niets anders dan de regering van het volk, door het volk en voor het volk, dat wil zeggen de hele massa burgers - en in de huidige tijd moeten we daar de burgers aan toevoegen die de natie vormen", schreef Michail Aleksandrovitsj.

In 1868 bereidde Bakoenin een project voor "Internationale Broederschap" voor, waarin hij de basisprincipes van het anarchisme formuleerde, die "de volledige vernietiging van elke staat, elke kerk, alle religieuze, politieke, bureaucratische, gerechtelijke, financiële, politie-, economische, universitaire en fiscale instellingen" inhouden.

De overgang naar het nieuwe systeem moest het resultaat zijn van een revolutie. De belangrijkste drijvende krachten waren volgens Bakoenin de boerenstand en de arbeidersklasse, die een instinctieve haat koesterden tegen de bevoorrechte delen van de maatschappij. En hun belangrijkste werktuigen zijn rebellie en vrijheidsstrijd. Opgegroeid in armoede en slavernij, heeft het Russische volk een afkeer van de staat, omdat hun belangrijkste verlangen vrij land, gemeenschappelijke arbeid en de afwezigheid van bureaucratie en landeigendom is. Tegelijkertijd kan alleen een jonge revolutionaire intelligentsia de boerenstand en de arbeidersklasse samenbrengen en hun kracht in een gemeenschappelijke zaak kanaliseren.

Als gevolg daarvan zal er een maatschappij zonder enig gezag ontstaan, waar mensen zich zullen onderwerpen aan het gezag van de publieke opinie, en boeren en arbeiders zullen de enige klassen worden die in harmonie bestaan - "de één is eigenaar van kapitaal en productiemiddelen, de ander van land, dat hij met zijn handen bewerkt; beiden organiseren zichzelf, gemotiveerd door hun behoeften en wederzijdse belangen, gelijkwaardig en tegelijkertijd absoluut vrij, noodzakelijk en natuurlijk elkaar wederzijds in evenwicht houdend".

Bakoenins polemiek met Marx bestond voornamelijk uit verschillende standpunten. Ten eerste zei Mikhail Bakunin dat de dictatuur van het proletariaat tot hetzelfde resultaat zou leiden als waar de revolutionairen voor wegliepen. Met andere woorden, de regering en het politieke regime zouden veranderen, maar hun essentie zou hetzelfde blijven, alleen zou de macht nu geconcentreerd zijn in de handen van het proletariaat. De staat is het ware kwaad: "Waar de staat begint, eindigt de individuele vrijheid, en omgekeerd... Als er een staat is, is er noodzakelijkerwijs overheersing, vandaar slavernij; een staat zonder slavernij, openlijk of vermomd, is ondenkbaar - daarom zijn wij vijanden van de staat.

De confrontatie tussen Bakoenin en Marx culmineerde in een poging van de eerste om de deken van invloed in de Internationale over zich heen te trekken. Uiteindelijk veranderde de ideeënstrijd in een persoonlijke oorlog tussen twee machtige persoonlijkheden uit die tijd. Marx was van mening dat de activiteiten van de Bakoenisten de ideeën van de dictatuur van het proletariaat ondermijnden, en in 1972 werden de volgelingen van Michail Aleksandrovitsj uit de Internationale gezet.

Hedendaagse volgelingen van het Bakoeninisme

Tegenwoordig behoren de ideeën van de grote rebel tot het verleden, hoewel er nog steeds aanhangers van het Russische anarchisme bestaan. Tegenwoordig gaat het echter niet alleen om een verbond tegen de staat, maar ook om een ideologische strijd met bepaalde mondiale problemen van de mensheid, zoals ecologie en milieubescherming. Tegelijkertijd is er een zekere crisis onder anarchisten: er zijn steeds minder aanhangers door het gebrek aan eenheid en integriteit in de beweging.

In Rusland speelt de Russische Anarchistische Unie tegenwoordig een belangrijke rol in deze kwestie, omdat zij haar ideeën baseert op nationaal en etno-anarchisme. Met andere woorden, het is een vereniging van mensen met dezelfde nationaliteit die op hetzelfde grondgebied wonen. Dit omvat Bakoenins pan-Slavisme en Kropotkins idee van anti-etniciteit. Ja, mensen geloven nog steeds in de vervulling van de revolutie, en protesten en opstanden zijn er het belangrijkste instrument van. Maar aan het begin van de XXIe eeuw is de beweging van volgelingen van Bakoenin, Kropotkin en andere filosofen en revolutionaire figuren veranderd in een soort subcultuur, en nu wordt het in de hoofden van de meeste Russen geassocieerd met machteloosheid en wetteloosheid. Net als in de negentiende eeuw positioneren de aanhangers van het anarchisme zichzelf als een beweging die buiten elke politieke macht staat, maar tegelijkertijd zijn ze zelf nog geen serieuze drijvende kracht geworden die de gedachten van jongeren en de maatschappij als geheel kan beïnvloeden.

Zijn de ideeën van Mikhail Bakoenin vandaag de dag nog relevant? Waarschijnlijk niet. In de huidige context van voortdurende politieke strijd is er behoefte aan een duidelijke gecentraliseerde autoriteit die de mensen bij elkaar kan houden. Hoewel we kunnen zeggen dat er in de jaren 90 pogingen tot volledige vrijheid zijn gedaan, was dit een serieuze uitdaging voor het voortbestaan van de staat.

Helaas zijn utopische ideeën over het bestaan van federaties bestaande uit gemeenschappen van mensen onmogelijk. Men kan het ermee eens zijn of niet, maar we leven in een periode van "koude oorlog", waarin elk land vecht voor zijn eigen middelen en belangen, sterker dan voor mensenlevens. Om te overleven is het niet alleen nodig om zich te verenigen, maar ook om te voorkomen dat de staat vernietigd wordt door de absorptie van zijn kleine "gemeenschappen", zoals tijdens het feodale schisma. Natievorming zal alleen maar meer geschillen en conflicten veroorzaken. Natuurlijk is vrijheid een integraal onderdeel van de democratische samenleving waar iedereen nu naar streeft. Maar tegelijkertijd brengt de opkomst van grotere vrijheid op verschillende gebieden ook de opkomst van grotere verboden op andere gebieden met zich mee. Het bestaan van anarchisme in de moderne context staat dus sterk ter discussie. En laat het open blijven...

Vertaling door Robert Steuckers