De oorsprong van de filosofie: een fundamenteel werk door Pavel A. Florensky
01.07.2022
Pavel A. Florenski is zonder twijfel een onmisbare figuur in het denken van de 20e eeuw. Hij is een veelzijdige, hartstochtelijke, onverzettelijke anti-moderne intelligentie, die zijn leven lang, gedurende een leven dat gekenmerkt werd door pijn en tragedie, geprobeerd heeft een uitweg te vinden uit de huidige stand van zaken. Dit blijkt uit de recente publicatie van een van zijn delen van grote historisch-filosofische, maar ook theoretische betekenis. Wij verwijzen naar, Primi passi della filosofia - Lezioni sull'origine della filosofia occidentale (= Eerste stappen van de filosofie - Lessen over de oorsprong van de Westerse filosofie) verschenen in de Mimesis catalogus, onder redactie van Andrea Dezi (te bestellen: 02/24861657, mimesis@mimesisedizioni.it, pp. 257, euro 22,00). Het boek verzamelt twee cycli van lezingen die Florenski tussen 1908 en 1909 aan de Theologische Academie van Moskou gaf over het onderwerp van de oorsprong van de filosofie. De tekst verwijst naar de onverkorte Russische editie die in 2015 verscheen.
De rode draad door de hele discussie is te vinden in de vaste overtuiging van de denker dat de filosofie voortgekomen is uit de cultus van Poseidon. Dezi merkt met Florensky op: "Filosofie verschijnt in de 6e eeuw v. Chr. [...] als een dialectische impuls [...] aan de formulering van de religieuze idee van Poseidon" (p. 11). Voor de Russische filosoof zijn, net als voor Colli, "filosofische concepten niets anders dan transformaties van religieuze, mythische vormen. Het mythologhema gaat genetisch vooraf aan het filosophema" (blz. 11). Filosofie, kortom, is niet ontstaan als "rationele" kennis tegenover de mythe, maar stond in continuïteit met de door de mythe uitgedrukte inhouden. Theoretische kennis herformuleerde het religieuze op een nieuwe manier. Mythe is immers geenszins te herleiden tot legendarische, fabelachtige kennis, zozeer zelfs dat, met de filosofie die er van afstamt, de eerste rudimenten van de natuurwetenschap zich in Thales manifesteerden. Thales was de eerste die "de mogelijkheid van een dialectische kruising van de goddelijke poseidonische actualiteit" begreep (p. 12). Florensky kwam tot deze stelling op grond van de hernieuwde Russische belangstelling voor het antieke denken. Met name blijkt uit zijn bladzijden de invloed van S. N. Trubeckoj, een leraar die de theoloog in zijn studententijd aan de universiteit had gevolgd.
De belangstelling voor de oudheid was in Rusland op dat ogenblik aangewakkerd door de opgravingen die A. Evans op Kreta verrichtte: van deze opgravingen verwachtte men de ontsluiting van een verre en geheimzinnige wereld. Florenski was ervan overtuigd dat er een epochale verandering naderde, waarin het nieuwe de oude wortel van de Europese beschaving aan de oppervlakte zou brengen. Het wordt door de filosoof vereenzelvigd met het Platonisme: een Platonisme, let wel, dat beslist gekerstend was, volgens de canons van de theologische school die hij aan de Academie van Moskou had leren kennen. In Rusland was het Platonisme overgelopen in de volkscultussen, in de magische lezing van de natuur, waaraan de boeren gehecht waren. In één woord, Florenski gaf de aanzet tot een herwaardering van de "blik van de eenvoudige man" op de wereld: "De mensen [...] zien engelen in het gras, in de bloemen, in de vogels" (p. 16). Een opvatting die botste met het neoplatonistische panpsychisme, waarin het onderscheid tussen subject en object verdwenen was. Deze bijzondere lezing van het Platonisme, die afstamt van Schelling, in wiens werken de overlapping van natuurfilosofie en mythologiefilosofie zich voordeed, in het bijzonder van het Schellingianisme van V. I. Ivanov.
Van hen erfde de filosoof van de "koninklijke deuren" de ritmische visie op de geschiedenis. Daarin zou hij manifesteren: "een voortdurende opeenvolging van dagen en nachten van cultuur" (p. 18), van dag- en nachtfasen van de geschiedenis, twee parallelle draden die met elkaar verweven zijn. De dagfasen van de moderne tijd zouden voortgezet zijn en afgestemd op de oude dagfasen, en hetzelfde geldt voor de nachtelijke tijdperken. Zo vertegenwoordigen dag- en nachtdieren "buiten elke chronologische orde het moderne en het oude in de geschiedenis" (p. 18). Het verschijnen van de filosofie is een verschijnsel van een verleden met een diurnale trek: "in de modernisering van het religieuze waarin het zich voor het eerst herkent, krijgt een wezenlijk modern aspect van de cultuur gestalte" (blz. 18-19). Dit verleden van de filosofie wordt, op grond van de Kretenzische ontdekkingen, geïdentificeerd met de wereldbeschouwing van de Minoïsche en later Myceense beschaving. Kreta wordt bovendien in verband gebracht met de mythe van Atlantis, zoals kan worden afgeleid uit een kunstenaar, Léon Bakst, die in deze bladzijden wordt opgeroepen, en die de vernietiging van deze oude beschaving in een van zijn schilderijen heeft afgebeeld. Het is een duidelijke weergave van het poseidonische element, met de vrouwelijke figuur glimlachend in het midden van het tafereel, dat ook bij tijdgenoten de terreur antiquus oproept.
Waarin bestaat zo'n terreur? Bij het beleven van de angst die veroorzaakt wordt door het "naturalistische" besef van de onveranderlijkheid van het lot van de entiteiten van de fysis, de dood: "De onverbiddelijke uitvoering van het Lot kan alles vernietigen; Alles is breekbaar, een ijle schaduw van een blik" (blz. 20). Desondanks blijft Love-Aphrodite glimlachen. Aan het "Vernietigend Noodlot" beantwoordt de "Liefdesgeneratie". De Kretenzische Zeus-Poseidon is niemand anders dan het hemelse gezicht van Moeder Aarde, het "inwendige" mannelijke principe, zoals dat in de Milesiaanse filosofie tot uitdrukking komt. Dit hemelse aspect wijst voor Florensky op de mogelijkheid van een andere mogelijke bestemming van het Europese denken, nachtelijk, Platonisch en middeleeuws, goed gesymboliseerd door het paard, de gevleugelde Pegasus, dat in staat is plotseling uit de tellurisch-poseidonische dimensie op te stijgen: "De toekomstige mogelijkheid om de moderniteit te overwinnen [...] ligt juist in dit 'transcendentaal' poseidonische beeld besloten" (p. 23).
Ik meen, in tegenstelling tot Florensky, dat er met de klassieke filosofie een conceptuele, logo-centrische verkeerde voorstelling van de Wijsheid heeft plaatsgevonden. Sindsdien heeft het universele de plaats ingenomen van de imaginaal-poseidonische dimensie, en de werkelijkheid statisch gemaakt. Het moderne is het resultaat van het exclusieve primaat van de ratio, van het mannelijke over het vrouwelijke. Voor een niet-beschermde relatie met de physis is het herstel van de potestas van de dagdurende Poseidon nodig.
