Polycrisis, overlappende noodsituaties en kapitalisme

Tegenwoordig is het mode om de meervoudige en onderling verweven crises van het kapitalisme te beschrijven zonder te verwijzen naar het kapitalisme zelf. Om de complexiteit van de situatie te beschrijven worden duistere termen als "overlappende noodsituaties" en "polycrisis" gebruikt, die, met of zonder opzet, dienen om de schuldige te verbergen, namelijk het geheel van kapitalistische verhoudingen. Dit korte stuk bespreekt de inhoud, functie en grenzen van deze ontwijkende praktijken aan de hand van concrete voorbeelden.

Een mix van risico's

"Een polycrisis is niet zomaar een situatie waarin je met meerdere crises te maken hebt," schrijft Adam Tooze, het is eerder een situatie "waarin het geheel nog gevaarlijker is dan de som der delen" (Tooze 2022a). Zelfs op het eerste gezicht kan men zeven radicale uitdagingen op de radar tellen, waaronder Covid, inflatie, recessie, hongercrisis, klimaatcrisis, nucleaire escalatie en een terugkeer van de "Trumpite" Republikeinse Partij aan de macht.

Voormalig Harvard-voorzitter Larry Summers prijst de term polycrisis omdat deze de vele aspecten die in het spel zijn goed weergeeft, en voegt daaraan toe: "Ik herinner me eerdere momenten van gelijke of zelfs grotere ernst voor de wereldeconomie, maar ik herinner me geen tijden waarin er zoveel afzonderlijke aspecten en zoveel dwarsstromen waren als nu" (Summers 2022). Vergis u niet, de steun komt van een levenslange woordvoerder van het establishment, een vijand van de arbeidersklasse en de onderdrukten, openhartig genoeg om als toenmalig hoofdeconoom van de Wereldbank te beweren dat "de economische logica achter het dumpen van giftige stoffen in een land met de laagste lonen onberispelijk is".

Volgens Tooze kon in de jaren zeventig over- of ondergroei, of laat kapitalisme, worden aangehaald als de uiteindelijke bron van de problemen, afhankelijk van iemands politieke standpunt. Wat het huidige moment onderscheidt, is het feit dat "het niet langer aannemelijk lijkt om één enkele oorzaak aan te wijzen" (Tooze 2022b). Het is dus duidelijk dat men het gebruik van grote verhalen en, in het verlengde daarvan, het aanwijzen van de kapitalistische productiewijze als de belangrijkste oorzaak van de komende radicale uitdagingen moet vermijden.

Een vergelijkbaar concept is dat van "overlappende noodsituaties", dat wordt gebruikt door mainstream media zoals CNN of de Verenigde Naties en is overgenomen door kritische denkers. Isabella Weber bijvoorbeeld, die de term samen met verschillende co-auteurs in populaire en academische geschriften heeft gebruikt, stelt dat "we leven in een tijd van elkaar overlappende noodsituaties: de pandemie is niet voorbij, de klimaatverandering is een realiteit en de geopolitieke stabiliteit heeft haar dieptepunt bereikt" (Weber 2022).

Weber is een van de architecten van het plafond voor de gasprijs in de Duitse zaak en een voorstander van verdere instrumenten en instellingen, zoals uitbreiding van de capaciteit van de staat om te reageren op knelpunten in de voorziening, toezicht op essentiële sectoren en gericht ingrijpen wanneer dat nodig is, enzovoort. In plaats van dit te zien als een ad hoc politieke reactie, stelt Weber, "moeten we deze aanpak veralgemenen en voorbereid zijn op gerichte noodstabilisatie. We moeten voorbereid zijn op economische rampen om ervoor te zorgen dat we kunnen reageren op schokken op gebieden die belangrijk zijn voor het werk van de hele economie. Dit zijn noodzakelijke stabilisatiemaatregelen in ons tijdperk van elkaar overlappende noodsituaties". (Weber, in Gerbaudo 2022)

Hoewel Webers bredere academische werk de beperkingen van het marktmechanisme benadrukt vanuit een meer systematisch perspectief, is een gemeenschappelijk aspect van zowel de "overlappende noodsituaties" als de "polycrisis" als kader een opmerkelijke terughoudendheid om het kapitalisme expliciet te erkennen als een onderliggende kracht die alle facetten van de "overlappende noodsituaties" of "polycrisis" bepaalt. De analyse en haar implicaties blijven beperkt tot het niveau van de schijn, en zijn daardoor niet in staat het netwerk van contradicties te vatten dat er aanleiding toe geeft. Deze tegenstrijdigheden, of de bron van noodsituaties, lijken te worden geëxternaliseerd naar een schok (oorlog tussen Rusland en Oekraïne, destabilisering van het klimaat, huidige pandemieën en toekomstverwachtingen) of naar een stand van zaken buiten het politieke terrein waarop ze worden erkend en besproken.

Opnieuw vormen of vervangen?

De terughoudendheid om het kapitalisme openlijk uit te dagen, al dan niet opzettelijk, is ook te zien in de terugkeer van het industriebeleid, met veel meer aandacht voor de voorstanders daarvan, zoals Ha-Joon Chang (2002) en Mariana Mazzucato (2018; 2021), om de meest prominente te noemen. Het industriebeleid wordt beschreven als een uitweg uit de dreigende langdurige stagnatie naar de groene transitie. De voorschriften voor industrialisatie worden gegeven aan de perifere economie zodat deze zich kan "ontwikkelen", ongeacht de structurele afhankelijkheidsrelaties, de mondiale arbeidsverdeling (Pradella 2014). Als zodanig wordt de rol van uitbuiting als het uiteindelijke fundament van kapitaalaccumulatie - en de noodzakelijke ongelijkmatigheid van kapitaalaccumulatie - gemaskeerd. Hetzelfde geldt voor inclusief kapitalisme, dat de belangen van verschillende groepen eigenaren van hulpbronnen coördineert.

Binnen dit kader wordt de "crisis" ook gebruikt als een instrument om het verhaal rond de symptomen van ons mondiale economische systeem te omkaderen. Zo stelt Mazzucato, "de engste econoom ter wereld" volgens The Times (Rumbelow 2017), dat "het kapitalisme ten minste drie grote crises tegemoet gaat", namelijk een door een pandemie veroorzaakte gezondheidscrisis, financiële instabiliteit en de klimaatcrisis (Mazzucato 2020a ). Deze worden niet beschouwd als crises van het kapitalisme als zodanig, maar van de manier waarop wij het kapitalisme bedrijven (Mazzucato 2020b).

Daaruit volgt dat "er allerlei verschillende manieren zijn om aan kapitalisme te doen. Er is het type maximalisatie van de aandeelhouderswaarde. Er is het perspectief van waardemaximalisatie voor belanghebbenden [...] dat fundamenteel beïnvloedt hoe publiek en privaat samenkomen" (Mazzucato, in Nelson 2019). Het is dit laatste model van partnerschap dat de overheid in staat stelt het tempo en de richting van innovatiegerichte groei te bepalen, waarbij het algemeen belang voorrang krijgt op particulier gewin. Het kapitalisme als zodanig problematiseren en het alternatief van het socialisme ter sprake brengen, aldus Mazzucato, leidt af en "zal er niet toe leiden dat [bedrijven] iets anders gaan doen dan wat ze nu doen" (ibid.).

Deze visie gaat echter voorbij aan het feit dat kapitalisme in de eerste plaats draait om winst en accumulatie, niet om gebruikswaarde of rijkdom. Accumulatie kan tijdelijk worden beteugeld, omgebogen, beteugeld, maar de fundamenten van het kapitalisme kunnen niet worden omgebogen door op missie gerichte partnerschappen.

Een belangrijke les die vaak wordt vergeten, is dat de bezuinigingen op sociale voorzieningen, de ontkoppeling van reële lonen en productiviteit, de agressieve uitbreiding van de goederengrenzen en soortgelijke ingrepen om het terrein van de accumulatie in de afgelopen decennia uit te breiden, precies de geoogste resultaten zijn van de terugslag van het kapitaal op de crisis van de winstgevendheid in het imperialistische centrum in de jaren zeventig, een crisis die volgde op pogingen om het kapitaal te temmen en een klassencompromis tot stand te brengen binnen de bredere context van de toenemende "dreiging" van het socialisme. Het is daarom moeilijk te begrijpen hoe kritische wetenschappers zich vandaag de dag kunnen bezighouden met de mogelijkheid van een nieuw "gouden tijdperk" van het kapitalisme, terwijl de drijvende kracht en de regulerende principes van het kapitalistische systeem zelf grotendeels onbetwist blijven.

Waar is het kapitalisme?

De hierboven besproken conceptuele kaders voor het bekijken van "crises" hebben het gemeenschappelijke kenmerk van het "hervormen" van het kapitalisme of het "stabiliseren" van de wereldeconomie in het licht van een zich vermenigvuldigende crisisdynamiek. In plaats van de structurele krachten in twijfel te trekken die de systeemresultaten bepalen, suggereren deze kaders dat de dringende manifestaties van ecologische ineenstorting, geopolitieke spanningen en oorlogen, knelpunten in de bevoorrading, inflatie of andere besproken verschijnselen voortkomen uit politieke fouten, hebzuchtige en machtige bedrijven, slechte bedoelingen of een gebrek aan historische kennis, en niet uit de dwingende accumulatie die het kapitalisme kenmerkt.

Problemen als ecologische ineenstorting, militarisering, inadequate en onrechtvaardige antwoorden op een aanhoudende pandemie, de opkomst van openlijk racistisch en anti-immigratiebeleid, die op zichzelf lijken te staan, maken deel uit van de kapitalistische totaliteit met haar eigenaardige eigendoms-, productie- en uitwisselingsverhoudingen, imperatieven en structurele beperkingen, en de daaruit voortvloeiende dynamiek van uitbuiting en onderdrukking, samen met hun conflicterende subjectiviteiten.

Neem bijvoorbeeld de ecologische ineenstorting, die voor veel commentatoren het alarmerende fenomeen lijkt te zijn. Zonder het kapitaal op te vatten als een geheel van sociale betrekkingen tussen de eigenaars van de productiemiddelen en de arbeiders die tegen loon werken, en zonder deze betrekkingen op te vatten als de expansie van de waarde als enig overheersend doel, kan noch het uitbuitende karakter van de kapitalistische groei, noch de noodzaak van kostenefficiëntie worden begrepen als een structureel verschijnsel. De systematische overdracht van kosten aan derden (Kapp 1971), de meedogenloze plundering van de niet-menselijke natuur in het kader van de voortdurende aanpassing van de goederengrenzen aan de economische natuur (Moore 2015), en het uitblijven van noemenswaardige vooruitgang bij het afremmen van de ecologische ineenstorting, zelfs in het licht van de toenemende publieke erkenning ervan, lijken dus toeval of het resultaat van politieke fouten.

Het gaat er niet om alle argumenten en analyses te reduceren tot een abstract begrip van kapitalisme dat elke concrete discussie overbodig maakt. Integendeel, concrete verschijningen kunnen alleen worden geïnterpreteerd door hun interne verbanden zorgvuldig te bestuderen - niet alleen met elkaar, maar ook met het geheel van kapitalistische betrekkingen, dat ontegenzeggelijk groter is dan de som der delen.

Wij worden immers geconfronteerd met uitdagingen van ongekende omvang en complexiteit. Zij vereisen namelijk radicale reacties en breuken. Daartoe moeten we de schuldige echter eerst bij naam kunnen noemen. En misschien onze kant beter kiezen in het licht van de verstrengelde crisisverhalen die spelen. Gaan we samenwerken met de regeringen en instellingen die medeplichtig zijn aan decennia van ecocide, imperialistische en oorlogszuchtige agressie, verarming van de arbeidersklasse in binnen- en buitenland en onderdrukking van de "verwoestingen van de aarde", of organiseren we ons onder en met de arbeidersklasse en de onderdrukten om te strijden voor een toekomst die vrij is van de overheersing door het kapitaal?

Bibliografie:

(1) Chang, Ha-Joon. 2002. Kicking Away the Ladder. Economic Strategy in Historical Perspective. London: Anhtem.
(2) Gerbaudo, Paulo. 2022. “In World of Overlapping Emergencies We Need New Forms of Price Stabilization” https://agendapublica.elpais.com/noticia/18172/world-of-overlapping-emergencies-we-need-new-forms-of-price-stabilization
(3) Kapp, K. William. 1971. The Social Costs of Private Enterprise. New York: Schocken Books.
(4) Mazzucato, Mariana. 2021. Mission Economy: A Moonshot Guide to Changing Capitalism. London: Penguin.
(5) Mazzucato, Mariana. 2020a. “Capitalism’s Triple Crisis” https://www.project-syndicate.org/commentary/covid19-crises-of-capitalism-new-state-role-by-mariana-mazzucato-2020-03?barrier=ac...
(6) Mazzucato, Mariana. 2020b. “The Covid-19 Crisis Is a Chance to Do Capitalism Differently” https://www.theguardian.com/commentisfree/2020/mar/18/the-covid-19-crisis-is-a-chance-to-do-capitalism-differently
(7) Mazzucato, Mariana. 2018. The Value of Everything: Making and Taking in the Global Economy. London: Penguin.
(8) Moore, Jason W. 2015. Capitalism in the Web of Life: Ecology and the Accumulation of Capital. London: Verson
(9) Nelson, Eshe. 2019. “One of the World’s Most Influential Economists is on a Mission to Save Capitalism from Itself” https://qz.com/1669346/mariana-mazzucatos-plan-to-use-governments-to-save-capitalism-from-itself
(10) Pradella, Lucia. 2014. “New Developmentalism and the Origins of Methodological Nationalism” In Competition and Change 18 (2): 180-193. https://journals.sagepub.com/doi/epub/10.1179/1024529414Z.00000000055
(11) Rumbelow, Helen. 2017. “Don’t Mess with Mariana, the World’s Scariest Economist” https://www.thetimes.co.uk/article/dont-mess-with-mariana-mazzucato-the-worlds-scariest-economist-7xs6qlxpx
(12) Tooze, Adam. 2022a. “Defining Polycrisis – From Crisis Pictures to the Crisis Matrix” https://adamtooze.com/2022/06/24/chartbook-130-defining-polycrisis-from-crisis-pictures-to-the-crisis-matrix/
(13) Tooze, Adam. 2022b. “Welcome to the World of the Polycrisis” https://www.ft.com/content/498398e7-11b1-494b-9cd3-6d669dc3de33
(14) Weber, Isabella M. 2022. “Isabella M. Weber Says More …” https://www.project-syndicate.org/onpoint/an-interview-with-isabella-weber-inflation-price-controls-deglobalization-china-2022-09

Bron

Vertaling door Robert Steuckers