Het China van Xi Jinping en de terugkeer van de ideologie

In het tijdperk na de Koude Oorlog gaat het "wereldwijde geopolitieke drama" door, en is er nog steeds geen tekort aan "grote theorieën over geschiedenis en internationale betrekkingen".

"Varianten van realisme en liberalisme wedijveren om het gedrag van staten te verklaren en te voorspellen, terwijl geleerden debatteren over de vraag of de wereld getuige is van het einde van de geschiedenis, een botsing van beschavingen, of iets heel anders," stelt de ervaren Australische politicus Kevin Rudd.

De analytische focus van Rudd ligt momenteel op "de opkomst van China onder president Xi Jinping en de uitdaging voor de macht van de VS". Volgens hem heeft het Westen, om de ontwikkeling van China te begrijpen, niet genoeg aandacht besteed aan de officiële marxistisch-leninistische ideologie van China, die als "zo goed als dood" wordt beschouwd. Deze interpretatie is volgens Rudd verkeerd.

China's "tijdperk van ideologievrij bestuur" - dat volgens Rudd eind jaren zeventig onder Deng Ziaoping begon - is onder Xi Jinping ten einde gekomen. Onder Xi's secretaris-generaal en president is in de Volksrepubliek een nieuw soort "marxistisch nationalisme" ontstaan, dat de presentatie en de inhoud van de Chinese politiek en economie vormgeeft.

Onder Xi stuurt de ideologie opnieuw het beleid en hij heeft zijn partij gewaarschuwd voor "ideologisch nihilisme", dat kan leiden tot sociale instabiliteit en in het ergste geval de ineenstorting van de hele staat, zoals in de Sovjet-Unie.

Xi heeft het binnenlands beleid in de richting van "links leninisme" geduwd, het economisch beleid in de richting van "marxisme" en het buitenlands beleid in de richting van "rechts nationalisme". Hij heeft de invloed en controle van de communistische partij op alle gebieden van het openbare en particuliere leven versterkt, staatsbedrijven nieuw leven ingeblazen en de particuliere sector nieuwe beperkingen opgelegd.

Tegelijkertijd heeft de Chinese leider een steeds assertiever, nationalistisch buitenlands beleid bevorderd, gevoed door een "marxistische overtuiging dat de geschiedenis onherroepelijk aan China's kant staat en dat een wereld gebaseerd op Chinese macht een rechtvaardiger internationale orde zou opleveren". Rudd stelt dat de opkomst van Xi een "terugkeer van de ideologie" in de Chinese politiek betekent.

Hoewel Xi in het Westen op propagandistische wijze is vergeleken met Mao Zedong, meent Rudd dat Xi's wereldbeeld "complexer is dan dat van Mao en ideologische zuiverheid vermengt met technocratisch pragmatisme". Xi's ideeën over geschiedenis, macht en rechtvaardigheid hebben "ingrijpende gevolgen voor de feitelijke inhoud van de Chinese politiek en het buitenlands beleid - en, naarmate de opkomst van China doorzet, voor de rest van de wereld".

Rudd heeft opgemerkt dat Xi's gepubliceerde geschriften over politieke theorie "veel uitgebreider zijn dan die van enige andere Chinese leider sinds Mao".

Zoals alle marxistisch-leninisten baseert Xi zijn denken op historisch materialisme (dat zich richt op de onvermijdelijkheid van vooruitgang) en dialectisch materialisme (dat zich richt op hoe verandering plaatsvindt wanneer tegenstrijdige krachten botsen).

Xi gebruikt het historisch materialisme om de Chinese revolutie te plaatsen in de context van de wereldgeschiedenis, waarin de overgang van China naar een verder gevorderd stadium van socialisme onvermijdelijk gepaard gaat met het verval van kapitalistische systemen.

Door de lens van het dialectisch materialisme beschrijft Xi zijn agenda als een stap voorwaarts in een steeds grotere wedloop tegen "een arrogante particuliere sector, door het Westen beïnvloede organisaties en religieuze bewegingen" in eigen land en "de Verenigde Staten en hun bondgenoten" in het buitenland.

Terwijl Xi zich in de richting van leninistische politiek en marxistische economie heeft bewogen, heeft hij een steeds brutalere vorm van nationalisme aangenomen, die de assertiviteit heeft aangewakkerd en de traditionele voorzichtigheid en risicoaversie van het Chinese buitenlandse beleid heeft vervangen. Dat Xi het belang van nationalisme inziet, bleek al tijdens zijn eerste termijn.

In zijn toespraak in 2013 verklaarde Xi dat "de geschiedenis het beste leerboek is" en dat de lessen ervan niet mogen worden vergeten: "een natie zonder historisch geheugen heeft geen toekomst". Zo bevat het Chinese verhaal nog steeds verhalen over "het verraad van de westerse imperiale machten en Japan", evenals het heroïsche antwoord van de partij tijdens China's "100 jaar vernedering".

Het China van Xi wordt voorgesteld als een land dat aan de "goede kant van de geschiedenis" staat, terwijl de Verenigde Staten worden afgeschilderd als een afnemende mogendheid "worstelend in de greep van kapitalistische decadentie, overspoeld door interne politieke tegenstellingen, voorbestemd om buitenspel te worden gezet in de wereldpolitiek". Rudd gelooft dat het doel van Xi is dat China tegen 2049 "de leidende supermacht in Azië en de wereld" wordt.

Rudd rechtvaardigt zijn bewering door te laten zien hoe China's ideologische formuleringen in praktijk worden gebracht. Hij wijst op China's "eilandbezettingen" in de Zuid-Chinese Zee, de simulatie van een zee- en luchtblokkade van het eiland Taiwan, de grensschermutselingen tussen India en China en de Chinese "wolfskrijger-diplomatie", waarbij buitenlandse kritiek met gelijke munt wordt ontvangen.

Xi's ideologische overtuigingen komen ook tot uiting in China's ambitie om een "eerlijker en rechtvaardiger internationaal systeem" op te bouwen, dat niet langer gebaseerd is op de hegemonie van de VS. Voor Rudd zijn Chinese initiatieven zoals het Belt and Road Development Project, de Asian Infrastructure Investment Bank en de Shanghai Cooperation Organisation opgezet "om te concurreren met door het Westen gedomineerde instellingen en deze uiteindelijk te vervangen".

China bevordert zijn eigen nationale ontwikkelingsmodel in het Zuiden, als alternatief voor de consensus van Washington. Peking heeft ook bewakingstechnologie, politietraining en samenwerking op het gebied van inlichtingen geleverd aan landen als Ecuador, Oezbekistan en Zimbabwe, die het westerse liberaal-democratische model hebben verworpen.

In eigen land staat Xi sterker dan ooit. Hij vertrouwt in toenemende mate op een opkomende "nationalistische generatie", die eerder in eigen land dan in het buitenland is opgeleid en die onder zijn regering volwassen is geworden. Rudd meent dat het voor het Westen niet realistisch is om te verwachten dat de "marxistisch-leninistische visie" van Xi in de nabije toekomst, of zelfs op middellange termijn, zal instorten.

Rudd vermoedt echter dat de achilleshiel van het hedendaagse China wel eens de economie zou kunnen zijn. Xi's marxistische visie van meer partijcontrole over de particuliere sector, een grotere rol voor staatsbedrijven en industriebeleid, en het streven naar "gemeenschappelijke rijkdom" door herverdeling, kan de economische groei op termijn verminderen.

Dit geldt met name voor de technologie-, financiële en vastgoedsector, die de afgelopen twee decennia de belangrijkste binnenlandse groeimotoren in China waren. De aantrekkelijkheid van China voor buitenlandse investeerders is ook verminderd door het effect van de onzekerheid over de toeleveringsketen en nieuwe doctrines van economische zelfvoorziening. De cruciale vraag voor de jaren 2020 is of China zich zal kunnen herstellen van de economische vertraging.

"Xi's marxistisch nationalisme is een ideologische blauwdruk voor de toekomst; het is de waarheid over China die in het volle zicht verborgen ligt," verwoordt Rudd de onopgeloste ontknoping van zijn suspenseverhaal. Onder Xi beoordeelt de Communistische Partij "de veranderende internationale omstandigheden door het prisma van de dialectische analyse".

Vanuit dit perspectief worden westerse instellingen zoals de zogenaamde Quad-groep (een strategische alliantie tussen Australië, India, Japan en de Verenigde Staten) en AUKUS (een militaire samenwerkingsovereenkomst tussen Australië, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten) gezien als vijandige formaties die tegen China zijn gericht, en als reactie op hun dreiging zal Peking nieuwe politieke, ideologische en militaire tactieken moeten aannemen.

In het licht van Xi's "marxistisch-leninistische orthodoxie" dringt Rudd er bij het Westen op aan niet langer te hopen dat China's politiek en economie alsnog het liberale model van het Westen zullen overnemen. Onder Xi en zijn politbureau zal dit niet gebeuren.

In dit stadium is het ook duidelijk dat "China's buitenlands beleid niet alleen wordt geleid door een verschuivende calculus van strategische risico's en kansen, maar ook door een onderliggend geloof dat de historische krachten van verandering het land onverbiddelijk vooruit zullen stuwen".

Het Westen won de ideologische race in de jaren negentig; Rudd hoopt natuurlijk dat hetzelfde zal gelden in de jaren 2020. China valt echter niet zoals de Sovjet-Unie, maar het "socialisme met Chinese kenmerken" heeft het land al tot de op één na grootste economie ter wereld gemaakt.

"Xi mag dan geen Stalin zijn, hij is ook geen Michail Gorbatsjov" en zal zijn ideologie niet opgeven, bevestigt Rudd, een China-expert. Zullen de VS en hun bondgenoten China kunnen verslaan, of zal de nieuwe wereldorde worden vormgegeven op de voorwaarden van Xi Jinping?

Bron

Vertaling door Robert Steuckers