Lev Gumilëv: etnos, superethnos en "hartstochtelijkheid". Een voorbeeld uit de oude Chinese cultuur: Ming Tang

Ik heb Luigi Zuccaro's essay La geofilosofia con Lev Gumilëv (= Geofilosofie met Lev Gumilëv - Anteo ed., 2022) met grote belangstelling gelezen. Het boek doet recht aan een geleerde die in het Westen weinig bekend is, Lev Gumilëv, een antropoloog, etnoloog, geograaf, semioticus, Iranist en uro-altaïst (zoals gedefinieerd door Franco Cardini in het voorwoord) die een fundamentele figuur was van het eurasisme, een ideologische stroming die een theorie ontwikkelde over Rusland als een historisch-cultureel en geopolitiek systeem, dat zich onderscheidt van zowel Europa als Azië.

Het daaruit voortvloeiende project "Groot Eurazië" speelt een prominente rol in het culturele leven van het hedendaagse Rusland en vormt vandaag de dag de hoofdlijn van de geopolitiek van Moskou tegenover het Westen.

Gumilëv, die anti-leninistisch was, leed onder vervolging, gevangenschap en dwangarbeid tijdens de stalinistische periode. Pas na 1956, aan het Instituut voor Oriëntaalse Studies van de Academie van Wetenschappen in Leningrad en toen hij als bibliothecaris in de Hermitage werkte, kon hij zijn analyse van de oorsprong van volkeren verdiepen door middel van archeologische en antropologische studies en kwam hij tot een organisch begrip van de economie, zonder in de categorie van het Westerse economicistische denken te vallen; een operatie die bij nader inzien een duidelijke anti-liberale en anti-westerse inslag had, wat verklaart waarom de geleerde, die in 1991 kort na het uiteenvallen van het Sovjetrijk overleed, verklaarde juist door de val van de USSR gealarmeerd en uiterst bezorgd te zijn en tegen elke alliantie met het Westen gekant te zijn.

De interesse in de stellingen van Gumilëv werd weer aangewakkerd in het post-Sovjettijdperk: Aleksandr Dugin beschouwt hem als de link tussen het klassieke eurazisme en het neo-eurazisme, en in de post-Sovjetrepublieken van Centraal-Azië was hij de inspiratie voor eurasistische projecten van nationale verlossing voor de Kazachse president Nursultan Nazarbajev (de staatsuniversiteit in Astana is naar Gumilëv vernoemd) en de Kirgizische president Askar Akajev.

Het voorwoord van Franco Cardini en het nawoord van Daniele Perra, beiden deskundige geleerden op het gebied van Russisch-Euraziatisch filosofisch en geopolitiek denken, hebben de invloeden, ontleningen en geopolitieke waarden van Gumilëvs denken goed begrepen en benadrukt binnen een kader van geleerden, filosofen en wetenschappers uit zijn tijd en voor zijn tijd (de titel van het essay bevat een belangrijke CON Lev Gumilëv). Voor mij vormt deze lezing een theoretische uitdaging waar ik moeilijk grip op kan krijgen, omdat ik niet bekend ben met veel van de vele auteurs die uit het Russische gebied worden geciteerd; tegelijkertijd betekent het de bevestiging van een bewijs, namelijk dat Geschiedenis wordt bepaald door Geografie en dat het ontstaan, de ontwikkeling en migraties van etnische en sociale groepen worden bepaald door factoren zoals de morfologie van het grondgebied, het klimaat, enz.

In de interpretatie van Gumilëv worden de ideeën van etnos en etnogenese vreemd aan de theoretische culturele antropologie, maar worden ze uitgedrukt in de relatie tussen biosfeer en geosfeer, naar het voorbeeld van de biogenetica van de natuurkundige Kozyrev, die het verband tussen geest, lichaam en kosmos probeerde aan te tonen en een biosomatische energie hypotheseerde. De Euraziatische ruimte zelf, die overeenkomt met de geopolitieke grenzen van het tsaristische Rusland, verdeeld in vier horizontale bodemgordels (toendra, taiga, steppe en woestijn) en twee verticale klimaatgordels die Eurazië scheiden van het Aziatische moessonklimaat, is een functionele premisse voor de etnogenetische theorie.

In zijn studies over de nomadische volkeren van de steppe, waarvan de geschiedenis vaak gecentreerd is rond de figuur van een charismatische leider, stelt Gumilëv het concept van de wederkerige werking van mens en omgeving voor - d.w.z. "passionariteit" passionarnost - het vermogen van het menselijk organisme om energie uit de omgeving op te nemen en deze vrij te geven in de vorm van een kracht om actie te ondernemen; passionariteit/hartochtelijkheid is ook het vermogen, dat slechts enkele mensen eigen is, om zichzelf te geven voor een zaak die het individuele belang overstijgt en andere mensen stimuleert om een toestand van inertie te overwinnen, waardoor het proces van etnogenese in gang wordt gezet. Hartstochtelijkheid zou invloed hebben volgens de opeenvolging van vijf fasen: opgaand, acmatisch, scheurend, inertie (of homeostatisch in evenwicht met de omgeving) en herdenking (nu kracht tekort komend om grenzen van organisatie en ruimte te overwinnen). Het verval van hartstocht zou zich manifesteren in steeds individualistischer gedrag.

In de woorden van Zuccaro: "De passiefase zelf is een product van de systemische werking van de omgeving die een kwalitatieve sprong maakt met de praktijken die geproduceerd worden door de volkeren die er wonen. Gumilëvs studie van de passiviteit vertegenwoordigt een soort genaturaliseerde fenomenologie van de geest die uitgaat van de omgeving als structuur en niet van economische categorieën zoals bij Marx" (p. 52). Een terugkerende theorie in het Russische filosofische denken is dat ruimte als transcendentaal ten opzichte van de Geschiedenis wordt beschouwd. Volgens Pavel A. Florensky "kan alle cultuur worden voorgesteld als de activiteit van de organisatie van ruimte" (P.A. Florensky, Lo spazio e il tempo nell'arte, Adelphi 1995).

Omdat ik opgeleid ben als archeoloog en wetenschapper op het gebied van etniciteiten en religies (vooral met betrekking tot China), kom ik bij de hoofdstukken die mij het meest betrokken hebben, namelijk hoofdstuk IV, "Mythe en Verbeelding" en hoofdstuk V, "Van Archaïsch China tot Passionisme in de Chinese Eeuw". Deze hoofdstukken illustreren de samenstellende elementen van de superethnos, een groot etnisch geheel (Europees, Russisch, Euraziatisch, Islamitisch, Chinees) en complex fenomeen dat vorm krijgt vanuit religie en mythologie, maar niet altijd (en niet helemaal) overeenkomt met beschaving of kultuurruimte.

Ik geef een voorbeeld uit het archaïsche China, een agrarische en gevestigde samenleving waarin overstromingen en hongersnoden de grootste rampen waren. De zoektocht naar de Weg (Tao) is gebaseerd op de Qi (vitale energie die elk aspect van het menselijk handelen en de natuur doordringt), op de voortdurende afwisseling van de twee polariteiten Yin en Yang, en op het geloof dat de Shen (geesten) voortdurend de ruimte tussen hemel en aarde doorkruisen. De geomantische kunst van Feng Shui ("wind en water", d.w.z. de latente energie in het land) bepaalt en oriënteert ook de bouw van de necropolis of het paleis; en de "Niet doen" of Wu Wei (goed geïllustreerd in Zuccaro's essay op blz. 94 e.v.) met het essentiële concept van de "Volmaakte Leegte", zijn het bewijs dat de Chinese wijsheid harmonieus met de Natuur omgaat, de neiging volgt die van de Hemel komt en bijdraagt aan het "ordenen" van de wereld, de kosmos en menselijke relaties door middel van rituelen (zie het Confuciaanse "Boek der Riten" - Lǐjì) en waarzeggerij.

Het referentiemodel is het heilige gebouw bij uitstek, de Ming Tang (Lichtgevende Zaal, Huis van de Kalender of Paviljoen van het Licht), de ceremoniële zaal van het keizerlijke paleis en de plaats waar de keizer en zijn ambtenaren zaten voor waarzeggerij en om de landbouwkalender vast te stellen die het voorrecht en de onmisbare functie van de keizer was, wiens taak het was om alle mensen van het rijk te voeden.

De Ming Tang bestaat uit een vierkant platform, dat de Aarde voorstelt, verdeeld in 9 kamers, waarop een cirkelvormig dak is verheven, naar het beeld van de Hemel. Het midden van het vierkant wordt ingenomen door het getal 5, het centrum van de kosmos, het centrum van de aarde en het primaire kardinale punt.

De zijkanten stellen de 4 pilaren voor die overeenkomen met de 4 seizoenen; aan de buitenkant van de 9 kamers bevinden zich 12 ramen die de maanden van het rituele jaar voorstellen. De 12 ramen vermenigvuldigd met de 9 kamers resulteren in 108, een cyclisch getal dat terugkomt in veel heilige tijdgerelateerde tradities. Het was de taak van het hoofd van het Kalenderhuis om ervoor te zorgen dat de kamers correct verdeeld waren, zodat ze overeenkwamen met de kardinale punten.

De Ming Tang is niet alleen een voorstelling van de kosmos en de Hemelse Wet, maar ook een metafoor voor het rijk, dat in het derde millennium voor Christus verdeeld was in negen provincies (Zhou) volgens de legendarische meting van de aarde die toegeschreven werd aan de sjamaankoning Fu Yu die de overstromingen temde (waarnaar verwezen wordt in de Shǐjì ).

De oude Chinezen bepaalden zo de 24 fasen van het zonnejaar, chieh-ch'i genaamd, en de maanfasen. De lay-out van het Kalenderhuis wordt ook geassocieerd met de schildpad (Shu) die het waterelement, het winterseizoen, de kleur zwart, het ondergrondse, de Yīn polariteit (schaduw en vrouwelijke kant), het noordelijke kardinale punt en de voorouders vertegenwoordigt. Dit zijn allemaal elementen die cyclisch in tijd en ruimte draaien, maar die gerespecteerd en uitgedreven moeten worden om te zorgen voor de juiste neiging van menselijke gebeurtenissen die ermee te maken hebben.

Om af te sluiten met het Chinese voorbeeld, ben ik het eens met wat Zuccaro schrijft: "In zijn duizendjarige geschiedenis heeft China, in plaats van transformaties, veranderingen doorgemaakt waarbinnen de territorialiteit toch intact is gebleven. Het Tao-beginsel, opgevat als orde en evenwicht, niet als structuur, is een concept dat dicht bij het Griekse concept van Dike ligt. Taoïsme... is de ware burgerlijke religie van China en is dat gebleven ondanks de poging om feodale en traditionele structuren gedeeltelijk los te maken tegen de achtergrond van zelfs de Maoïstische revolutie. Mao voerde zeker een revolutie uit binnen een Verlichtings- en marxistisch kader..., maar binnen een economische en landbouwhervorming die gekoppeld was aan de criteria van de Chinese culturele traditie" (p. 98-99).

Bron:  https://www.cese-m.eu

Vertaling door Robert Steuckers