Iwan Iljin: wojujący monarchizm

Innego przedstawiciela „monarchistów Kościoła Filadelfijskiego” można uznać za filozofa Iwana Iljina (1883–1954).

Iwan Iljin był heglistą, a jego najważniejsze dzieło filozoficzne jest poświęcone Heglowi. Jego odczytanie Hegla jest w pełni zgodne z tradycjami europejskiego prawicowego heglizmu, który radykalnie odrzucił lewicową interpretację tkwiącą w marksizmie. Jednocześnie Iljina charakteryzuje niemal „irański” dualizm, za pomocą którego interpretuje Hegla. W tym częściowo zgadza on z Chomiakowem. Dla Iljina świat opiera się na zaciekłej i nieustannej walce między zasadami: duchową i materialną. Obydwa zasady są stworzone przez Boga, ale duch jako bezpośrednia kontynuacja, a materia jako swego rodzaju przeciwieństwo, które należy przezwyciężyć, ujarzmić i przekształcić. Ta fundamentalna walka stanowi, według Iljina, treść historii świata. Jej terytorium to człowiek, który jest powołany do bycia głównym narzędziem ducha. Stąd głównym imperatywem historii staje się ustanowienie pionu, przekształcenie poziomego chaosu materii w transcendentny porządek ducha. Ludzka świadomość w tym kontekście jest bezpośrednią kontynuacją boskiej myśli. Jednakowoż jednocześnie elementy niższego świata materialnego mają również ogromny wpływ na człowieka. Zawstydzają go, przyciągają do siebie, zmuszają do przejścia na swoją stronę. Stąd dualistyczna tragedia człowieka jako takiego, ukrzyżowanego między duchem a materią, próbującego wypełnić powierzoną mu przez Boga misję, ale często błądzącego.

Iljin podąża za Heglem w zrozumieniu sensu historii jako ustanowienia idealnej monarchii, w której osoba w pełni realizuje swoją misję i ustanowiony zostanie niezachwiany duchowy porządek pionowy. Podobnie jak u Tichomirowa samodzierżawie i historia stają się podstawowymi elementami metafizyki, ściśle związanymi z perspektywą eschatologiczną, w której musi nastąpić ostateczne i nieodwracalne zwycięstwo ducha. Taka interpretacja Hegla jest czysto apollińska iw pełni odpowiada zaostrzonej i intensywnej wersji klasycznej ideologii państwowej rosyjskiej elity. Jednocześnie należy podkreślić, że myśl Iwana Iljina jest dość bliska zarówno pod względem stylu, jak i treści niemieckim filozofom konserwatywno- rewolucyjnego kierunku. Po części tę bliskość można wytłumaczyć pochodzeniem samego filozofa, którego matką była Niemka.

Projekcja tych poglądów filozoficznych na konkretną politykę przesądziło o wypędzeniu Iljina na „statku filozoficznym” z Rosji Sowieckiej i zbliżeniu go z monarchistycznym skrzydłem emigracji rosyjskiej, czyli z obozem filadelfijskim. Bolszewicy i zachodnioeuropejska demokracja reprezentują dla Iljina siły czystej materii i wyzwolonego zła, które wyrwało się z powstrzymującej mocy ducha i przejęło władzę. Bolszewizm i kapitalizm to według Iljina dwa przejawy katastrofy ontologicznej, jaką jest klęska sił ducha w walce z materią. Ta konkluzja uczyniła Iljina jednym z głównych teoretyków najbardziej radykalnego nurtu białej emigracji, nawołującego do bezlitosnej walki z bolszewikami i przywrócenia w Rosji ustroju monarchicznego. Jako filozof, Iljin widział w monarchii nie tylko jeden z możliwych systemów politycznych, ale heglowski „koniec historii”.

Będąc w Europie, Iljin stawia sobie praktyczny cel: zorganizować i zmobilizować białą emigrację do kontynuowania wojny domowej, która w jego oczach jest częścią wielkiej walki ducha z materią. Wymaga to odpowiedzi na cały szereg politycznych pytań, przed którymi stoją monarchiści pozostawieni bez monarchii, imperium, ojczyzny itp. oraz sformułować zarówno program walki, jak i główne postanowienia ustroju, który powinien zostać ustanowiony w Rosji po zwycięstwie nad bolszewikami. Było to tematem serii artykułów Ilyina, publikowanych przez niego w emigracyjnym wydawnictwie „Rosyjski Dzwon”.

„Biała sprawa nie zaczęła się od nas i nie skończy się na nas. Ale siłą losów historycznych musieliśmy teraz wznieść jego sztandar w Rosji i niesiemy ten sztandar w poczuciu największej duchowej odpowiedzialności. Nie my go stworzyliśmy: jest dawny, jak Ruś; po prostu staliśmy pod nim, znowu jak dawniej, w godzinie zamętu i rozpadu”.

Widać tutaj, że Iljin całkowicie ignoruje liberalny i socjalistyczno-rewolucyjny element Białej Sprawy, utożsamiając go ze swoim własnym – filadelfijskim, monarchistycznym – ideałem.

Z czego składa się Biała Idea, Iljin wyjaśnia w duchu swojej filozofii:

„W swoim głębokim znaczeniu idea biała, pielęgnowana i dojrzewająca w duchu rosyjskiego prawosławia, jest ideą religijną. Jednakowoż właśnie dlatego jest dostępny dla wszystkich Rosjan – dla prawosławnych, protestantów, muzułmanów i myślicieli niewyznaniowych. Taka jest idea walki o sprawę Boga na ziemi; idea walki z szatańską zasadą, w jej osobistej i publicznej formie; walki, w której człowiek nabierając odwagi szuka oparcia w swoim doświadczeniu religijnym. To jest nasza biała walka. Jej motto brzmi: „Pan wzywa, czy będę się bać szatana?”.

„Szatańska zasada” to to samo, co chaos, materialność, szalejące niskie namiętności i wszystko, co sprzeciwia się duchowi, porządkowi, apollińskiemu wertykałowi. Jednocześnie, podobnie jak inni nosiciele monarchizmu filadelfijskiego, Iljin opiera się przede wszystkim na silnej woli rdzenia podmiotu. Podkreśla to z dziennikarskim patosem, mówiąc o „białym duchu”:

Biały duch opiera się przede wszystkim na sile osobistego charakteru. Ludzie o słabym charakterze i bez kręgosłupa, do niczego nie przekonani na śmierć, z rozdwojonymi myślami i bezcelowymi pragnieniami - albo nie wstępowali w szeregi białych, albo szybko z nich odchodzili. Wręcz przeciwnie, człowiek z charakterem zawsze znajdował tutaj braci w duchu. Charakter białego człowieka polega na tym, że jest on oddany swojej świątyni; z niej wyrasta jego słowo życia; a po jego słowie następuje jego czyn. Wierzy w to, co wyznaje; i robi to, co mówi. Z tej pełni jest jego siła; z tej siły jego samokontrola. Z uczciwości i opanowania - jego bezpośredniości życia i pogardy dla wszelkiego rodzaju szeptów, dla wszelkiego kłamstwa, przewrotności i intrygi. I tak brzmią jego motta: „moja świątynia, moje słowo, mój czyn”. I jeszcze jedno: „panuję nad sobą. I wreszcie z podniesionym daszkiem”.

Gdziekolwiek jednak siła prawdziwego charakteru żyje i oddycha, przynosi człowiekowi cenne dary: godność, wolność i dyscyplinę.

Tutaj znów nie mówimy o konserwatyzmie, ale o determinacji przywrócenia upadłego pionu apollińskiego opartego na głębokiej wewnętrznej godności, na „charakterze”. To prowadzi go do antytołstojowskiej tezy o „przeciwstawieniu się złu siłą”. W duchu fundamentalnego dualizmu Iljin uważa, że w konfrontacji z diabelską zasadą historii duch musi w niektórych przypadkach użyć przemocy, gdyż tego wymagają prawa wojny ontologicznej.

Stopniowo jednak myśl Iljina traci swoją prostolinijność. Praktyczna niezdolność białej emigracji, w tym jej monarchistycznego skrzydła, zmusza go do ponownego przemyślenia uproszczonego dualizmu, który tradycyjnie go inspirował. Ponadto potrzebne były dokładniejsze odpowiedzi dotyczące przyczyn wcześniejszych porażek, w tym kluczowe pytanie: dlaczego upadło samodzierżawie w Rosji?

Iljin dochodzi więc do wniosku, że moc materii i zła nie jest tylko zewnętrznym czynnikiem w stosunku do człowieka, ale jest zakorzeniona w jego duszy, w jego sercu, w jego świadomości i jego woli. Człowiek – a w szczególności prawosławny monarchista – nie może podołać swojej dziejowej misji nie dlatego, że diabeł jest zbyt silny, ale dlatego, że sam nosi w sobie ciemną stronę bytu. Następuje tu przejście od postawy czysto apollińskiej do bardziej zniuansowanej, dialektycznej i częściowo dionizyjskiej. W ten sposób uwaga Iljina, który pierwotnie był prawosławny, przenosi się z tego, co zewnętrzne, na wewnętrzne, i skupia się na procesach życia duchowego, na które przechodzi się cała ostrość wojny ontologicznej. Poświęcone są temu książki na tematy religijne i etyczne pisane przez Iljina od późnych lat trzydziestych XX wieku - „Aksjomaty doświadczenia religijnego”, „Śpiewające serce. Księga cichej kontemplacji” itp.

Niemniej jednak duch filadelfijskiego filozofa pozostaje niezłomny. Pod koniec życia Iljin publikuje serię krótkich materiałów programowych, w których streszcza podstawy swojego światopoglądu i krótko formułuje testament dla kolejnych pokoleń – nosicieli „Białej Idei”. Teksty te zostały połączone pod ogólnym tytułem „Nasze zadania”. Tutaj Iljin zarysowuje swoją ideę przyszłości i pomimo całej złożonej religijno-mistycznej i głęboko wewnętrznej ontologii wojny ducha z materią, ta przyszłość nabiera w nim wyraźnego charakteru politycznego i ideologicznego, kontynuując logikę prawosławnego-monarchistycznych projektów wczesnych okresów.

Tłum.: KK

Oryginał w języku rosyjskim: https://katehon.com/ru/article/ivan-ilin-voinstvuyushchiy-monarhizm