Darya Doegina op de 16de Internationale Conferentie "Het universum van het Platonisch denken"

De politieke filosofie heeft altijd geen volledige erkenning gekregen en richtte zich op de analyse van de metafysische aspecten van het Neoplatonisme. Neo-Platonische begrippen als "duurzaamheid" (μονή), "emanatie" (πρόοδος), "terugkeer" (ὲπιστροφή), enz. werden in historisch-filosofische werken los van de sfeer van de Politiek (1) behandeld. Zo werd de Polity alleen geïnterpreteerd als een stadium van opklimming naar het Goede, ingebed in het rigide hiërarchische model van het Neo-Platonische filosofische denken, maar niet als een onafhankelijke pool van het filosofische model.

Deze visie op het Neo-Platonische filosofische erfgoed lijkt ons onvoldoende. Wij nemen het voorbeeld van de werken van Proklos/Proclus om aan te tonen dat in het Neo-Platonisme het Politieke wordt geïnterpreteerd als een belangrijk en onafhankelijk fenomeen, ingebed in een algemene filosofische, metafysische, ontologische, epistemologische en kosmologische context.

Terwijl in het klassieke Platonisme en bij Plato zelf de politieke filosofie expliciet tot uitdrukking komt (dialogen "Staat", "Politiek", "Wetten", enz.), kunnen we in het Neo-Platonisme en vooral bij Proklos/Proclus de filosofie alleen indirect beoordelen en dan vooral in de commentaren op Plato's dialogen. Dit heeft ook te maken met de politiek-religieuze context van de maatschappij waarin de latere Neo-Platonisten, waaronder Proklos/Proclus zelf, opereerden.

Momenteel zijn de politieke ideeën van de Neo-Platonisten onvoldoende onderzocht en bovendien is het feit zelf van het bestaan van de Neo-Platonistische politieke filosofie (althans bij de laat-Griekse Neo-Platonisten) niet bewezen en geen onderwerp van wetenschappelijk en historisch-filosofisch onderzoek. Neo-Platonische systemen van politieke filosofie werden echter op grote schaal ontwikkeld in de islamitische context (van al-Farabi tot de sjiitische politieke gnosis) (2), en het christelijke neo-Platonisme in de versies van westerse auteurs (met name de gezegende Augustinus (3) heeft de politieke cultuur van middeleeuws Europa in hoge mate beïnvloed.

Momenteel is het onderwerp weinig ontwikkeld. In het Russisch zijn er vrijwel geen onderzoekswerken die specifiek aan de politieke filosofie van Proclus zijn gewijd. Van de buitenlandse bronnen zijn de enige gespecialiseerde studies "Platonopolis" van Dominic O'Meara, de Engelse specialist op het gebied van de Neo-Platonische filosofie (4), "Founding Platonopolis: Platonic Polytheism in Eusebius, Porphyry and Iamblichos" (5), afzonderlijke hoofdstukken in "Proclus. Neo-Platonische filosofie en wetenschap" (6) en commentaar van A.-J. Festugière aan de Franse vertalingen van Proclus' belangrijkste werken, met name de vijfdelige Commentaren op Timaeus (7) en de driedelige Commentaren op de Staat (8).

Proclus Diado (412-485 na Christus) was een van de belangrijkste denkers van de Late Oudheid, een filosoof in wiens werk alle belangrijke Platonische ideeën tot uitdrukking komen die gedurende vele eeuwen zijn ontwikkeld. Zijn geschriften combineren religieus Platonisme met metafysisch Platonisme; tot op zekere hoogte is hij een synthese van al het voorgaande Platonisme - zowel het klassieke Platonisme (Plato, Academia), het 'midden' Platonisme (beschreven in J. Dillon9), als het Neo-Platonisme (Plotinus, Porphyry, Iamblichos). Proklos/Proclus was waarschijnlijk de derde geleerde van de Atheense school van het Neo-Platonisme (na Plutarch van Athene en Syrianos, de leraar van Proclus), die tot 529 bestond (tot de opheffing ervan door Justinianus, die edicten uitvaardigde tegen heidenen, Joden, Arianen en talrijke sekten, en de leer van de christelijke Platonist Origenes aan de kaak stelde).

De filosofische hermeneutiek van Proclus is een absoluut unieke gebeurtenis in de geschiedenis van de filosofie in de Late Oudheid. De werken van Proclus vormen het hoogtepunt van de exegetische traditie van het Neo-Platonisme. Zijn commentaren gaan uit van Plato's oorspronkelijke werken, maar houden tot in detail rekening met de ontwikkeling van zijn ideeën, inclusief de kritiek van Aristoteles en de Stoïcijnse filosofen. Daarbij kwam de traditie van het Midden-Platonisme, waarin bijzondere nadruk werd gelegd op religieuze theïstische vragen10 (Numenius, Philo van Alexandrië). Plotinus introduceerde de thematisering van het apofatische in de exegese. Porphyry vestigde de aandacht op de leer van politieke deugden en deugden die het verstand aanspreken. Jakobus (11) introduceerde een differentiatie in de Plotiniaanse hiërarchie van de ontologische en eidetische basisreeksen, vertegenwoordigd door goden, engelen, demonen, helden, enz. Als we bij Plotinus de hoofdtriade van de Elementen zien - de Eenheid, de Geest en de Ziel, dan zien we bij Jakobus de eidetische reeks van meerdere fasen die mensen scheidt van de Wereldziel en de speculatieve gebieden van de Geest. Jakobus behoort ook tot de praktijk om Plato's dialogen in esoterische termen te becommentariëren.

Voor een nauwkeurige reconstructie van Proclus' politieke filosofie is het noodzakelijk aandacht te besteden aan de politieke en religieuze context waarin hij opereerde.

Politiek gezien is Proclus' tijdperk zeer bewogen: de filosoof is getuige van de vernietiging van de westelijke grenzen van het Romeinse Rijk, de grote volksverhuizingen, de invasie van de Hunnen, de val van Rome, eerst door toedoen van de Visigoten (410), vervolgens door toedoen van de Vandalen (455), en het einde van het Westerse Rijk (476). Een van Proclus' uitverkorenen, Anthemius, een patriciër uit Byzantium, nam actief deel aan politieke activiteiten.

Proclus begint (volgens de traditionele regels voor de interpretatie van Plato's dialogen) zijn commentaar op de Staat en de Timaeus met een inleiding waarin hij het onderwerp (σκοπός) of de bedoeling (πρόθεσις) van de dialoog definieert; de samenstelling (οἷκονομία), het genre of de stijl (είδος, χαρακτήρος) beschrijft en de omstandigheden waarin de dialoog plaatsvond: de topografie, het tijdstip, de deelnemers aan de dialoog.

Bij het bepalen van het onderwerp van de dialoog wijst Proclus op het bestaan in de filosofische traditie van Plato's analyse van de "Staat" van verschillende gezichtspunten (12):

1) sommigen zijn geneigd het onderwerp van de dialoog te zien als een studie van het begrip rechtvaardigheid;

2) Anderen zien de analyse van politieke regimes als het object van de dialoog, terwijl de beschouwing van justitievraagstukken in het eerste boek volgens hen slechts een inleiding is op de verdere studie van de Politiek.

We stuiten dus op een zekere moeilijkheid bij het definiëren van het object van de dialoog: beoogt de dialoog de manifestatie van rechtvaardigheid in de politieke sfeer of in de mentale sfeer te beschrijven?

Proklos/Proclus is van mening dat deze twee definities van het onderwerp dialoog onvolledig zijn en stelt dat beide doelstellingen van het schrijven van een dialoog een gemeenschappelijk paradigma delen. "Want wat rechtvaardigheid is in de psyche, is rechtvaardigheid ook in een goed bestuurde staat", (13) zegt hij. Bij het definiëren van het hoofdonderwerp van de dialoog merkt Proclus op dat "de bedoeling [van de dialoog] is om het politieke regime te [beschouwen], en vervolgens [de rechtvaardigheid te [beschouwen]". Het kan niet gezegd worden dat het hoofddoel van de dialoog uitsluitend is om te proberen rechtvaardigheid te definiëren of uitsluitend om het beste politieke regime te beschrijven. Nu we hebben toegegeven dat politiek en recht met elkaar verbonden zijn, merken we op dat in de dialoog ook uitvoerig wordt ingegaan op de manifestatie van recht in de geestelijke sfeer. Rechtvaardigheid en de staat zijn geen onafhankelijke verschijnselen. Rechtvaardigheid manifesteert zich zowel op politiek als op psychisch (of kosmisch) niveau.
Zodra dit feit is vastgesteld, rijst de volgende vraag: wat is primairder - de ziel (ψυχή) of de staat (πολιτεία)? Is er een hiërarchische relatie tussen de twee entiteiten?

Het antwoord op deze vraag wordt gevonden in de dialoog "De Staat" (15), wanneer Plato de hypothese introduceert van de homologie (ὁμολογία) van ziel en staat, de sfeer van het mentale en het politieke. Dit dwingt ons om goed na te denken over wat wordt bedoeld met homologie bij Plato en de Neo-Platonisten die zijn traditie voortzetten. In de latere New Age filosofie is het (echte) paradigma meestal een ding of object, en worden ontologie en epistemologie hiërarchisch opgebouwd: voor de objectivisten (empiristen, realisten, positivisten, materialisten) wordt kennis opgevat als een weerspiegeling van de externe werkelijkheid, voor de subjectivisten (idealisten) wordt de werkelijkheid opgevat als een projectie van het bewustzijn. Dit dualisme zal de basis vormen voor allerlei relaties op het gebied van ontologie en epistemologie. Maar een dergelijke methode (objectivistisch of subjectivistisch) toepassen op het Neo-Platonisme zou anachronistisch zijn: hier zijn noch de staat, noch de ziel, noch hun concepten primair. Bij Plato en de Neo-Platonisten is de primaire ontologie begiftigd met ideeën, paradigma's, terwijl de geest en de ziel en de sfeer van het politieke en kosmische afspiegelingen of kopieën, iconen, resultaten van eikasia (εικασία) zijn. Bijgevolg bezit elke kopie, of zij nu politiek, mentaal of kosmisch is, tegenover het voorbeeld een gelijke aard, een gelijke mate van afstand tot het voorbeeld. Zij worden niet gezien door vergelijking met de ander, maar door vergelijking met hun eidetisch prototype.

Het antwoord op de vraag naar de voorrang van het Politieke boven het psychische of vice versa wordt dan duidelijk: het is niet het Politieke dat het psychische kopieert of vice versa, maar zij zijn homoloog aan elkaar in hun secondariteit aan een gemeenschappelijk beeld/eidos.

De erkenning van deze homologie is de basis van Proclus' hermeneutische methode. Voor hem vertegenwoordigen de staat, de wereld, de geest, de natuur, de theologie en de theurgie eidetische ketens van manifestaties van ideeën. Wat dus geldt voor rechtvaardigheid in de sfeer van het Politieke (bv. hiërarchische organisatie, de plaatsing van filosoof-voogden aan het hoofd van de staat, enz.) geldt tegelijkertijd voor de organisatie van de theologie - de hiërarchie van goden, daimons, zielen, enz. Het bestaan van een model (paradigma, idee) zorgt ervoor dat alle orden van kopieën een uniforme structuur hebben. Dit maakt het mogelijk om de politieke filosofie van Proclus veilig af te leiden uit zijn omvangrijke nalatenschap, waarin weinig plaats is ingeruimd voor de eigenlijke politiek. Proclus impliceert het politieke op dezelfde manier als Plato, maar in tegenstelling tot deze laatste maakt hij het politieke veel minder vaak tot hoofdthema. Niettemin bevat elke interpretatie van Plato's begrippen door Proclus bijna altijd impliciet analogieën op het gebied van het Politieke.

De algemene homologie ontkent echter niet dat er een zekere hiërarchie bestaat tussen de kopieën onderling. De kwestie van de hiërarchie van de kopieën onder hen is door verschillende commentatoren op Plato verschillend benaderd. Voor sommigen, dichter bij het paradigma, is het model het verschijnsel van de ziel, voor anderen het verschijnsel van het staatsniveau, en voor weer anderen het kosmische niveau. De opbouw van deze hiërarchie is de ruimte voor vrijheid in het interpreteren en hiërarchiseren van de deugden. Zo wordt in Marin16 het leven van Proclus zelf voorgesteld als een beklimming van een hiërarchische ladder van deugden: van het natuurlijke, morele, sociale naar het goddelijke (theurgische) en nog hoger, onbenoemd, via het zuiverende en speculatieve. De politieke deugden worden meestal beschouwd als intermediair.

Uit het hierboven geciteerde fragment, waarin Proclus het onderwerp van de dialoog over de staat bespreekt, blijkt dat hij wil benadrukken dat de hiërarchisering van interpretaties altijd ondergeschikt is aan de ontologische en epistemologische basisstructuur van het Platonisme als contemplatieve methode. De opbouw van een systeem van hiërarchieën in de loop van interpretaties en commentaren blijkt dus ondergeschikt te zijn aan de opbouw van een algemene metafysische topologie die de relatie tussen voorbeeld en kopie weergeeft. En ook al besteedt Proclus zelf, in de loop van de ontwikkeling van zijn commentaar, meer situationele aandacht aan mentale, contemplatieve, theurgische, theologische interpretaties, dit betekent geenszins dat de politieke interpretatie wordt uitgesloten of van ondergeschikt belang is. Misschien had Proclus zich in andere politiek-religieuze omstandigheden, die wij in het eerste deel van ons werk hebben besproken en waarin wij de politieke situatie van Proclus' tijd in de context van de christelijke samenleving beschrijven, meer op de politieke hermeneutiek kunnen richten, zonder de algemene structuur en de trouw aan de Platonische methodologie geweld aan te doen. Maar in deze situatie werd hij gedwongen om minder gedetailleerd over politiek te praten.

Proclus' interpretatie van de dialoog "Staat", waarin Plato's thema de optimale organisatie van de staat (polis) is, vertegenwoordigt een semantische polyfonie, een polyfonie die impliciet hele ketens van nieuwe homologieën bevat. Elk element van de door Proclus geïnterpreteerde dialoog, vanuit de psychologie of kosmologie, komt overeen met een politiek equivalent, soms expliciet, soms slechts impliciet. De commentaren op Plato's dialoog, waarin juist "polytheia" wordt gethematiseerd, betekenen voor Proclus dus geen verandering ten opzichte van het gebruikelijke register van beschouwingen over ontologische en theologische dimensies in de meeste van zijn andere commentaren. Op grond van zijn homologie kan Proclus altijd naar omstandigheden handelen en zijn hermeneutisch schema vrij invullen en in alle richtingen inzetten.
Voetnoten:

1) De term van Carl Schmitt om te benadrukken dat het niet gaat om een technische organisatie van het proces van bestuur en macht, maar om een metafysisch verschijnsel met een eigen interne metafysische structuur, een autonome ontologie en "theologie", waaruit C. Schmitts formule "politieke theologie" is voortgekomen. Zie Schmitt C. Der Begriff des Politischen. Tekst van 1932 met een verslag en drie uitvloeisels. Berlin: Duncker & Humblot, 1963; Schmitt C. Politische Theologie. М:. Canon Press-C, 2000.

2) Corbin Henri. Geschiedenis van de islamitische filosofie. M: Vooruitgang-Traditie, 2010.

3) Mayorov G.G. De vorming van de middeleeuwse filosofie (Latijnse patristiek). M: Mysl, 1979; Augustinus. Over de stad van God. Mn: Oogst, M.: Astra, 2000.

4) O'Meara D. J. Platonopolis. Platonische politieke filosofie in de late oudheid. Oxford: Clarendon Press, 2003.

5) Schott J. M., Founding Platonopolis: The Platonic Polity in Eusebius, Porphyry, and Iamblichus/Journal of Early Christian Studies, 2003.

6) Siorvanes Lucas. Proclus. Neoplatoonse filosofie en wetenschap. Edinburgh, Edinburgh University Press, 1996.

7) Proclus. Commentaren op de tijd. Tome 1, Livre I ; tr. André-Jean Festugière. Parijs : J. Vrin-CNRS, 1966; Idem. Commentaren op de tijd. Tome 2, Livre II ; tr. André-Jean Festugière. Parijs : J. Vrin-CNRS, 1967; Idem. Commentaren op de tijd. Tome 3, Livre III ; tr. André-Jean Festugière. Parijs : J. Vrin-CNRS, 1967; Idem. Opmerkingen over de tijd. Tome 4, Livre IV ; tr. André-Jean Festugière. Parijs : J. Vrin-CNRS, 1968; Idem. Commentaren op de tijd. Tome 5, Livre V ; tr. André-Jean Festugière. Parijs : J. Vrin-CNRS, 1969.

8) Proclus. Commentaar op de Republiek. Tome 1, Livres 1-3 ; tr. André-Jean Festugière. Parijs : J. Vrin-CNRS, 1970. Idem. Commentaar op de Republiek. Deel 2, Livres 4-9 ; tr. André-Jean Festugière. Parijs : J. Vrin-CNRS, 1970; Idem. Commentaar op de Republiek. Tome 3, Livre 10 ; tr. André-Jean Festugière. Parijs : J. Vrin-CNRS, 1970.

9) Dillon J. The Middle Platonists from 80 BC to 220 AD. Petersburg. Aletheia, 2002.

10) In de ethische leer van de Midden-Platonisten is het centrale idee dat wordt verkondigd het doel om op te gaan in het goddelijke.

11) Iamblichos systematiseert ook de methode van commentaar op Plato's dialogen en introduceert de indeling in verschillende soorten interpretatie: ethisch, logisch, kosmologisch, fysisch, theologisch. Het is zijn methode van commentaar die de basis zal vormen voor die van Proclus. Hij onderscheidde de twaalf Platonische dialogen in twee cycli (de zogenaamde "Cane of Jakobus"): de eerste cyclus omvatte dialogen over ethische, logische en fysische problemen, de tweede - de meer complexe Platonische dialogen, die werden bestudeerd in de Neo-Platonische scholen in de laatste fasen van het onderwijs ("Timaeus", "Parmenides" - dialogen over theologische en kosmologische problemen). De invloed van Iamvlich op de Atheense school van het Neo-Platonisme is buitengewoon groot.

12) Proclus. Commentaar op de Republiek. Trad. par A.J. Festugière. Op. cit. P. 23-27.

13) Proclus. Commentaar op de Republiek. Trad. par A.J. Festugière. Op. cit. P. 27

14) Proclus. Commentaar op de Republiek. Trad. par A.J. Festugière. Op. cit. P. 26.

15) Plato. De Staat/Plato. Werken in vier delen. Deel 3. Petersburg: St. Petersburg University Press; Uitgeverij Oleg Abyshko, 2007.

16) Marin. Proclus, of over geluk / Diogenes van Laertes. Over het leven, de leer en de uitspraken van de beroemde filosoof. M.: Thought, 1986. С. 441-454.

Vertaling door Robert Steuckers