Eurazisme en pan-Afrikanisme: gemeenschappelijkheid van beschavingsuitdagingen en antwoorden

Ondanks de uiterlijke verschillen tussen Eurazianisten en pan-Afrikanisten, zijn er ernstige structurele overeenkomsten tussen deze ideologieën

Euraziatische integratie is een van de belangrijkste geopolitieke prioriteiten van Rusland, terwijl Afrikaanse integratie een prioriteit is voor Afrikaanse landen. Beide concepten kregen vorm binnen hun respectievelijke ideologische stromingen: Eurazianisme en Pan-Afrikanisme. Ondanks de uiterlijke verschillen tussen Eurazianisten en Pan-Afrikanisten, zijn er ernstige structurele overeenkomsten tussen deze ideologieën, die kunnen worden samengevat in het "uitdaging-antwoord" schema van Arnold Toynbee. In essentie hebben we het over vergelijkbare beschavingsproblemen van niet-westerse beschavingen die geconfronteerd worden met de problemen van verwestersing, modernisering, historisch geheugen en het project van een toekomst die geworteld is in traditie.

De uitdaging van het Westen. Het antwoord: een onafhankelijke beschaving

Zowel Eurazianisten als Pan-Afrikanisten waren intellectuelen die het Westen kenden, die door verschillende omstandigheden daar terechtkwamen, maar die een andere keuze maakten, ten gunste van het niet-Westerse, de civilisatiesoevereiniteit van hun regio, waarbij ze de universaliteit van de Westerse beschaving ontkenden.

Eurazianisten zijn Russische intellectuelen, waaronder aristocraten zoals N. S. Trubetskoy, die vóór de revolutie van 1917 liberale of liberaal-nationalistische standpunten innamen. Toen ze in ballingschap in het Westen belandden, radicaliseerden ze hun wereldbeeld aanzienlijk en werden ze overtuigde aanhangers van de Slavofiele traditie. Ze stelden het Westen echter niet tegenover de Slavische wereld, maar tegenover Eurazië als een plaats van ontwikkeling, waarbij ze het discours vestigden dat Rusland uniek en anders was dan de culturen van het Westen en het Oosten. Het Eurazianisme combineerde twee belangrijke ideeën: het unieke karakter van de Euraziatische beschaving en de behoefte aan eenheid van de Euraziatische geopolitieke ruimte (politiek en economisch).

De eerste pan-Afrikanisten waren Afrikaanse en Afro-Amerikaanse intellectuelen die in het Westen studeerden en opgroeiden tijdens het tijdperk van de Westerse koloniale overheersing in Afrika. Onder hen bevonden zich ook leden van de lokale aristocratie die directe bloedbanden hadden met de oude prekoloniale staatstraditie - bijvoorbeeld Tovalu Ouenu, een Parijse dandy uit de aristocratie van het Dahomey Koninkrijk die in 1924 de Algemene Liga voor de Verdediging van het Zwarte Ras (LUDRN) oprichtte.

Gedeeltelijk door de factor van de Verenigde Staten en Liberia, een de facto Amerikaanse kolonie en de toegangspoort van de VS tot het continent, werden bepaalde liberale ideeën in het pan-Afrikanisme ook niet onmiddellijk verbannen. Het algemene antikolonialistische discours was echter in lijn met de standpunten van waaruit ook Eurazianisten spraken.  Uiteindelijk begonnen pan-Afrikanisten ook te spreken over Afrikaanse onafhankelijkheid en eenwording, wat een kernidee werd van auteurs als Cheikh Anta Diop, Leopold Senghor en anderen, en de basis van politieke projecten van leiders als Modibo Keita, Sekou Toure, Kwame Nkrumah, Toma Sankara of Muammar Kadhafi.

De uitdaging van de moderniteit. Het antwoord is: Traditie

De Russische Euraziërs waren de eersten onder de Russische emigranten die de geschriften van de grondlegger van het traditionalisme, René Guénon, onder de loep namen. Zij waren er zelf voorstander van om Rusland terug te brengen naar de wortels van zijn orthodoxe traditie, met respect voor de tradities van andere volkeren. Dit vond zijn meest adequate voortzetting in het Neo-Eurasianisme van Alexander Dugin, die de oppositie tegen het Westen van de eerste Euraziërs ontwikkelde tot de paradigmatische oppositie tussen Moderniteit en Traditie.

Hetzelfde kan gezegd worden van het hedendaagse Pan-Afrikanisme, dat ook beïnvloed is door de traditionalistische filosofie. Om te beginnen hebben we het over de ideeën van Kemi Seba (foto), voorzitter van de NGO Urgencies Panafricanistes. Maar ook in de ideeën van de Afrikaanse Renaissance, verwoord door de voormalige Zuid-Afrikaanse president Thabo Mbeki, zit een kritische houding ten opzichte van moderniteit ingebakken:

"Wat uniek is aan de Afrikaanse Renaissance die in de geschriften van Thabo Mbeki verwoord wordt, is dat hij het belang benadrukt van het verankeren van de dagelijkse praktijk (inclusief wetenschap) in de Afrikaanse realiteit en filosofie. Hij erkent dat de moderniteit er niet in geslaagd is om in het voordeel van alle Afrikanen te werken, zoals blijkt uit de voortdurende onderwerping van Afrika..... Noch het kapitalisme, noch het marxisme, noch hun afgeleiden hebben Afrika vrijheid of eenheid gebracht. De uitnodiging om deel te nemen aan de Afrikaanse Renaissance is in grote mate ook een uitnodiging om Afrika nieuw leven in te blazen via zijn talen en filosofieën," schrijven de Zimbabwaanse onderzoekers Mark Malisa en Philippa Nengeze.

Zowel sommige stromingen in het Eurazianisme als pan-Afrikanisten hebben lang geprobeerd om een weg naar beschavingssoevereiniteit te vinden door een beroep te doen op moderne ideologieën (liberalisme, communisme, nationalisme), maar hebben het modernisme en zijn politieke paradigma in het algemeen afgewezen.

"Terwijl de eerste pan-Afrikanisten aanvankelijk geloofden dat de toekomst van Afrika lag in het overnemen van het kapitalisme, het christendom of zelfs het marxisme, is er aan het begin van de eenentwintigste eeuw, vooral met de roep om een Afrikaanse Renaissance, een impliciete en expliciete erkenning gekomen dat de instrumenten en structuren van het Modernisme er niet in geslaagd zijn om de levensomstandigheden van de Afrikanen radicaal ten goede te veranderen," merken Afrikaanse onderzoekers op.

De uitdaging van rijken. Het antwoord: continentale integratie

De hoogste vorm van politieke organisatie in de wereld van de Traditie waren keizerrijken - koninkrijken van koninkrijken. Oude imperiale formaties zoals het Rijk van Mali, Benin, Monomotapa (Zimbabwe) vormen een bron van trots voor Afrikanen en hebben pan-Afrikanisten geïnspireerd. Imperiaal bewustzijn (in tegenstelling tot het moderne westerse imperialisme) en imperia, hetzij als functionerende structuren of als objecten van collectief geheugen die de politieke verbeelding stimuleren, zijn een cruciale bron van soevereine ideologie die verzet tegen kolonialisme mobiliseert.

Modibo Keita, een van de oprichters van de staat Mali, rechtvaardigde bijvoorbeeld het gebruik van de naam van een oud rijk voor een nieuwe postkoloniale staat: "Mali is een beroemde naam die aan heel West-Afrika toebehoort; een symbool van macht, van het vermogen tot politieke, bestuurlijke, economische en culturele organisatie van de zwarte man. Het is een woord dat al in harten en zielen het mystieke stempel drukt van de grote hoop van de toekomst - de Afrikaanse natie!...".

Omdat het Afrikaanse rijk - Ethiopië - geen artefact uit het verleden was, maar een echt politiek en actief subjekt, inspireerde het de vroege Pan-Afrikanisten als een voorbeeld van verzet tegen de kolonisatoren. De pan-Afrikanisten waren er echter niet op uit om de oude rijken in hun oude vorm te herstellen, maar om een nieuwe unie op te bouwen die de hele grotere Afrikaanse ruimte zou omvatten op basis van vrede en wederzijdse broederschap in plaats van onderwerping en slavernij.

Het politieke denken van de Euraziërs was georganiseerd in een soortgelijke houding ten opzichte van het beeld van het voorbije rijk. Ze putten uit het gemeenschappelijke historische verleden en waren trots op de staatsvorming van hun voorouders, maar ze waren geen voorstander van het herscheppen van het Russische Rijk in zijn vroegere vormen, maar van het opbouwen van een nieuwe staatsintegrerende entiteit op basis van de principes van pan-Euraziatisch nationalisme. Dit Euraziatische standpunt kan worden uitgedrukt in de woorden van de Russische president V.V. Poetin over het ter ziele gegane Sovjetrijk. Poetins woorden over het verdwenen Sovjetrijk: "Wie de ineenstorting van de USSR niet betreurt, heeft geen hart. En wie het in zijn oude vorm wil herstellen, heeft geen hoofd".

De symmetrie tussen Eurazianisme en Pan-Afrikanisme is een extra argument voor het feit dat de twee ideologieën voorbestemd zijn om samen te werken en elkaar te steunen. Geconfronteerd met vergelijkbare uitdagingen volgen Russen en Afrikanen vergelijkbare paden om het Westen te overwinnen, om de Moderniteit te overwinnen en om hun verleden te overwinnen door nieuwe politieke vormen te creëren op basis van traditie. Het bestuderen van elkaars ideeën kan het Euraziatische en pan-Afrikaanse discours aanzienlijk verrijken en de politieke verbeelding van beide ideologieën stimuleren.

Vertaling door Robert Steuckers