Turkije schudt de NAVO wakker

Uitdagingen voor de Amerikanen in Syrië, de Zwarte Zee en de Egeïsche Zee

Op 1 juni kondigde de Turkse president Recep Tayyip Erdogan het begin van een militaire operatie in Syrië aan. "Een nieuwe fase begint met de vorming (in Syrië) van een "veiligheidszone" op 30 kilometer landinwaarts vanaf de grens met Turkije. Wij nemen Tall Rifat en Manbij van de terroristen af," citeerde het persbureau Anadolu de Turkse leider. Het gaat om formaties van Syrische Koerden die loyaal zijn aan de terroristische Koerdistan Arbeiderspartij (PKK), en die de ruggengraat vormen van de door de VS gesteunde "Syrische Democratische Strijdkrachten" (SDF).

Formeel zal de operatie plaatsvinden in het gebied waar Rusland en Turkije eerder zijn overeengekomen om Koerdische afscheidingsformaties van de Turkse grens te verwijderen. Deze formaties zijn echter nauw verbonden met de VS en betonen zich in de eerste plaats trouw aan de VS. Dit maakt hun officiële bescherming door Rusland en Damascus ongepast.

Volgens bronnen van de Syrische oppositie hebben de Russische troepen dit gebied vroegtijdig verlaten.

De VS hebben zich zo nauw verbonden met de separatisten, dat een aanval op de SDF in welk gebied dan ook, opgevat zal worden als een bewijs van Amerikaanse onmacht. Dit zal gevolgen hebben voor de betrekkingen met andere bondgenoten in het Midden-Oosten, in de eerste plaats met de landen van de Perzische Golf, die steeds minder afhankelijk worden van de VS en intensieve contacten aan het ontwikkelen zijn met Rusland en China.

De dag ervoor, 30 mei, vond een telefoongesprek plaats tussen de presidenten van Rusland en Turkije, Vladimir Poetin en Recep Tayyip Erdogan. Een dag eerder, op 29 mei, beschuldigde president Erdogan de VS ervan Koerdische terroristen te helpen.

"De VS blijven wapens leveren aan organisaties in Noord-Syrië die Turkije als terroristisch beschouwt," zei Erdogan. De president merkte op dat Turkije vastbesloten is om "het terrorisme uit te roeien" in Noord-Irak en Syrië, terwijl het land van niemand, ook niet van de VS, toestemming wil krijgen om een eventuele nieuwe operatie in Syrië uit te voeren.
Meer recentelijk, op 12 mei, heeft het Amerikaanse Ministerie van Financiën op zijn website een vergunning gepubliceerd om in 12 verschillende sectoren van de economie te werken in door de VS bezette gebieden en Koerdische separatistische gebieden in Noord-Oost-Syrië. De vergunning opent ook de mogelijkheid van grijze handel in aardolieprodukten, "voor gebruik in Syrië". Eerder legden de VS een embargo op de handel in Syrische olie. Er is nu echter een uitzondering gemaakt voor de door de Koerden gecontroleerde gebieden.

De voornemens van Ankara om een nieuwe militaire operatie uit te voeren in de door de Koerden gecontroleerde gebieden, die de laatste dagen herhaaldelijk zijn herhaald, bemoeilijken eens te meer de betrekkingen met Washington.

"Wij maken ons ernstig zorgen over berichten en discussies over een mogelijke escalatie van militaire activiteiten in Noord-Syrië en met name over de gevolgen daarvan voor de burgerbevolking," zei Ned Price, woordvoerder van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, de dag tevoren tegen verslaggevers. "Wij veroordelen elke escalatie. Wij steunen de handhaving van de bestaande staakt-het-vuren-lijnen."

Op 1 juni verklaarde de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Anthony Blinken dat de VS tegen een eventuele militaire operatie van Turkije zijn. De diplomatieke chef van de VS verklaarde in een gezamenlijke persconferentie met de secretaris-generaal van de NAVO, Jens Stoltenberg, dat "elke escalatie in Noord-Syrië iets is waar wij ons tegen zullen verzetten", waarbij hij benadrukte dat Washington voorstander is van "handhaving van de bestaande wapenstilstandslijnen".

Rusland, daarentegen, behandelt de Turkse zorgen met begrip. "Tot nu toe heeft het Amerikaanse leger, dat een aanzienlijk deel van de oostelijke oever van de Eufraat bezet heeft, daar openlijk een quasi-staatsformatie in het leven geroepen, waarbij het separatisme rechtstreeks wordt aangemoedigd, waarbij het de stemming van een deel van de Koerdische bevolking van Irak voor dit doel gebruikt. Hier ontstaan problemen tussen de verschillende structuren die de Iraakse en Syrische Koerden verenigen. Dit alles beïnvloedt de spanning in dit deel van de regio. Turkije kan natuurlijk niet aan de kant blijven staan," zei de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov in een interview met RT Arabic.

Tegen de achtergrond van de verklaring van het Verenigd Koninkrijk over de noodzaak om oorlogsschepen te sturen voor de uitvoer van graan uit de havens van Oekraïne, heeft Ankara de doorvaart van NAVO-oorlogsschepen door de Zwarte Zee geannuleerd, onder verwijzing naar het Verdrag van Montreux.

Een nieuw Turks-Grieks conflict laait op. Ankara beschuldigt Athene ervan dat het zijn internationale verplichtingen om de Egeïsche eilanden te demilitariseren niet nakomt. Griekenland kreeg de steun van de Franse president Emmanuel Macron. De traditionele Turks-Griekse tegenstellingen zijn al verder gegaan dan het bilaterale conflict binnen de NAVO, hoewel onaangenaam, maar niet kritisch voor de structuur van het Bondgenootschap. Werden de VS vroeger gezien als een partij die boven het strijdgewoel stond, Turkije ziet dat nu niet meer zo.

Op 31 mei heeft Erdogans bondgenoot Devlet Bahceli opnieuw een anti-Amerikaanse verklaring afgelegd, waarin hij beweerde dat de negen militaire bases die de VS in Griekenland hebben gevestigd, een bedreiging vormen voor de nationale veiligheid van Turkije. De leider van de Nationalistische Bewegingpartij (MHP) zei dat de VS Griekenland als een "pion" gebruiken en Turkije "in de afgrond van strategische bezorgdheid slepen en proberen het in een hete conflictomgeving te duwen".

De geografie van de confrontatie in de Zwarte Zee en de Egeïsche Zee doet denken aan de "Blauwe Vaderland" (Mavi Vatan) doctrine van de moderne Turkse geopoliticus Admiraal Cem Gürdeniz. Het hoofddoel van de doctrine is de versterking van de Turkse controle over de gebieden van de Zwarte Zee, de Egeïsche Zee, de Perzische Golf en de Rode Zee, de perceptie van de Verenigde Staten als een vijandige mogendheid, en het zoeken van een gemeenschappelijke basis met Rusland als tegenstander van de Amerikaanse maritieme hegemonie.
Turks ultimatum

Een andere ernstige kwestie die de verschillen tussen de NAVO en Turkije aantoont, is de toelating van Zweden en Finland tot het bondgenootschap. De voorgestelde uitbreiding van de NAVO in het noorden met Zweden en Finland kan het verzet van Turkije nog niet overwinnen. Ondanks verklaringen van het Zweedse Ministerie van Buitenlandse Zaken over "constructieve" besprekingen in Ankara, geeft de Turkse leiding te kennen dat zij bij haar standpunt zal blijven en erop zal staan dat aan alle eisen wordt voldaan.

Eerder al hebben de parlementen en regeringen van Zweden en Finland aanvragen voor het lidmaatschap van de NAVO goedgekeurd. Zij moeten worden besproken op de NAVO-top in Madrid eind juni. De Turkse president Recep Tayyip Erdogan verklaarde echter op 13 mei dat zijn land de twee landen niet zou laten toetreden tot het Noord-Atlantisch Bondgenootschap als niet aan bepaalde eisen zou worden voldaan. Het gaat hoofdzakelijk om de steun van Zweden en Finland aan Koerdische separatisten die in Syrië actief zijn, het verlenen van asiel en wapens aan separatisten en terroristen, en de voortdurende activiteiten van de structuren van Fethullah Gülen in de Scandinavische landen. Ankara vraagt ook aan Stockholm om het wapenembargo tegen Turkije op te heffen.

Uit de verklaringen van Turkse functionarissen volgt dat de eisen niet alleen tegen Finland en Zweden gericht zijn, maar ook tegen andere NAVO-leden. Naast mogelijke NAVO-leden beschuldigde Erdogan op 13 mei een al lang bestaand lid van het Bondgenootschap, Nederland, van het herbergen van terroristen. Op 1 juni breidde de Turkse leider zijn aantijgingen uit door te zeggen dat terroristische organisaties niet alleen door Zweden en Finland, niet alleen door Nederland, maar ook door Duitsland en Frankrijk worden gesteund.

Er werden beweringen gedaan tegen Europese landen die beperkingen hebben opgelegd aan de samenwerking met Turkije op defensiegebied wegens hun acties tegen Koerdische separatisten en de VS. Washington vernederde Turkije door te weigeren deel te nemen aan het programma voor de productie en levering van F-35 multi-role jachtbommenwerpers, nadat Ankara de Russische S-400 luchtverdedigingssystemen had gekocht. Nu probeert Turkije te laten zien dat het zal proberen zijn ongelijke status in het Bondgenootschap te veranderen, anders zal het zijn expansie naar het noorden afremmen.

Formeel bestaat er in de NAVO niet zo'n mechanisme als het "vetorecht". In artikel 10 van het Noord-Atlantisch Verdrag van 1949 staat echter dat de NAVO-leden "elke andere Europese staat die in staat is de beginselen van dit Verdrag te ontwikkelen en tot de veiligheid van het Noord-Atlantisch gebied bij te dragen, kunnen uitnodigen tot dit Verdrag toe te treden", maar alleen met "algemene instemming". Daarom zou Ankara de uitnodiging van Finland en Zweden tot de NAVO kunnen verhinderen. Bij alle recente uitbreidingen van de NAVO moesten de bestaande leden van het bondgenootschap ook toetredingsprotocollen voor nieuwe leden ondertekenen en die vervolgens ratificeren.

In een artikel voor het Britse tijdschrift The Economist liet Recep Tayyip Erdogan doorschemeren dat de betrekkingen met de NAVO zouden kunnen verslechteren indien geen gehoor wordt gegeven aan de bezorgdheid van Turkije: "Wij zijn van mening dat indien de NAVO-leden in de strijd tegen het terrorisme met twee maten meten, de geloofwaardigheid van het Bondgenootschap in gevaar komt.

"Het verlaten van de NAVO moet op de agenda gezet worden"
In Turkije zelf vond een verhitte openbare discussie plaats over de noodzaak van het NAVO-lidmaatschap van het land en de vooruitzichten op toelating van Zweden en Finland. Op 12 mei heeft Ismail Hakkı Pekin (foto), een gepensioneerd luitenant-generaal en voormalig hoofd van de militaire inlichtingendienst onder de chef-staf van de Turkse strijdkrachten, in een interview met de Turkse media verklaard dat "Turkije zijn veto moet uitspreken over de uitbreiding van de NAVO". Volgens een hoge militair leidt de uitbreiding van het bondgenootschap tot een uitbreiding van de confrontatie met Rusland, die Turkije in een onnodig conflict zou kunnen storten. Een andere voormalige hoge militaire officier, vice-admiraal Deniz Kutluk (foto, hieronder), verklaarde dat de uitbreiding van de NAVO "de veiligheid van Turkije vermindert".

Erdogans bondgenoot in de regeringscoalitie, Devlet Bahçeli, leider van de MHP, zei dat Ankara zou kunnen overwegen de NAVO te verlaten als niet aan haar voorwaarden wordt voldaan: "Turkije is niet onvoorbereid. Indien de omstandigheden onaanvaardbaar worden, moet ook uittreding uit de NAVO als alternatieve optie op de agenda worden gezet".
Als reactie daarop stelde de leider van de "Republikeinse Volkspartij", Kilichdaroglu (voorheen neutraal-positief tegenover de VS) voor om alle militaire bases van de VS in het land te sluiten. "De VS hebben Griekenland volgebouwd met bases, hun doel is duidelijk. Laat [Bahceli's partij] een wetsvoorstel bij het parlement indienen om de militaire faciliteiten van de VS in Turkije te sluiten, wij zullen het steunen," schreef de politicus op Twitter. Zowel de vertegenwoordigers van de autoriteiten als die van de oppositie hebben dus een neutraal-negatieve houding tegenover de NAVO.

De wrijving tussen de NAVO en Turkije is complex. Het gaat om tegenstellingen over de Koerdische kwestie (de VS en hun bondgenoten gebruiken separatistische Koerden als instrument om landen in het Midden-Oosten te ondermijnen en hun belangen te bevorderen), de territoriale geschillen tussen Griekenland en Turkije, en de economische expansie van Franse, Italiaanse en Amerikaanse bedrijven in het oostelijke Middellandse-Zeegebied - het gebied van de Turkse belangen en de Frans-Turkse rivaliteit in Libië en Afrika als zodanig. In het algemeen zijn de pogingen van het moderne Turkije om de rol te spelen van een soevereine machtspool, een van de centra van de islamitische beschaving, in strijd met de essentie van het bestaan van de NAVO als militaire pijler van de Amerikaanse hegemonie en de liberale seculiere democratie in Europa.

"Concurrerende interactie"

Sommige Turkse deskundigen achten het noodzakelijk de samenwerking met Rusland uit te breiden op die gebieden waar de belangen samenvallen of een gemeenschappelijke tegenstander hebben, en dat wordt heel vaak de Verenigde Staten.

"Op het gevaar af vulgair te klinken en ervan beschuldigd te worden pro-Russisch te zijn, moet ik zeggen dat er voor Turkije geen andere uitweg lijkt te zijn dan de kwestie in handen te nemen via zijn betrekkingen met Rusland - of beter gezegd, de betrekkingen tussen president Recep Tayyip Erdogan en zijn Russische ambtgenoot Vladimir Poetin, die praktisch en empirisch aan diepgang hebben gewonnen," zei Suleiman Seyfi Yegun, een columnist voor het regeringsgezinde blad Yeni Safak.

Behalve Syrië, waar de pro-Amerikaanse Koerden van de Syrische Democratische Strijdkrachten een ongewenst element zijn, werd Libië genoemd als een mogelijk contactpunt.

"Voor Washington zijn zowel Moskou als zijn "zogenaamde bondgenoot" Ankara een hinderpaal voor de controle over Libië, dat van strategisch belang is in Noord-Afrika en het Middellandse-Zeegebied. Reeds in 2020 riep het Amerikaanse Congres op tot sancties tegen Turkije en Rusland," aldus de Turkse publicatie Aydinlik. "Turkije en Rusland zouden een akkoord kunnen bereiken en een einde kunnen maken aan het imperialistische beleid van de VS in Libië en heel Afrika".

Tegenstanders van Turkije en Rusland hebben lange tijd de neiging van beide mogendheden tot "tegenstrijdige wisselwerking" betiteld. Zo merkt het Duitse Instituut voor Internationale Betrekkingen en Veiligheid (Stiftung Wissenschaft und Politik) de voordelen voor Ankara op: "In Syrië, Libië en de zuidelijke Kaukasus zijn er verschillende belangrijke voordelen die Turkije kan behalen door met Rusland samen te werken. Russische hulp in Syrië zou de totstandkoming van een de jure Koerdische autonomie in het land kunnen verhinderen. In Libië zou het buitenspel zetten van andere aanhangers van Haftar en de regering in Tripoli kunnen helpen om de Turkse economische en politieke belangen veilig te stellen, onder meer door Libië te dwingen de aanspraken van Turkije op exclusieve economische zones in het oostelijke Middellandse-Zeegebied te steunen. Door de Turks-Azerbeidzjaanse samenwerking in Nagorno-Karabach tracht Ankara zijn militaire aanwezigheid te vergroten en de Azerbeidzjaanse leiders te betrekken bij partnerschappen tegen derden in de hele regio. Nu de betrekkingen tussen Rusland en Turkije nog complexer worden, gezien de gecoördineerde inspanningen en de rivaliteit in de drie landen, en ook gezien andere bilaterale betrekkingen tussen Turkije en Rusland, worden de risico's in verband met elk oorlogstoneel nog kleiner. De twee zijn nog steeds in staat om problemen in een afzonderlijk oorlogstoneel in te dammen door tegenprestaties op verschillende gebieden van hun relatie".

De betrekkingen tussen Rusland en Turkije zijn niet antagonistisch, iets wat niet gezegd kan worden van de betrekkingen van Ankara met Washington - en in het bijzonder Washington en Moskou. Onder deze omstandigheden verandert Turkije in een land dat de Euro-Atlantische eenheid verdeelt. Anderzijds ziet Ankara de NAVO niet meer als een factor in zijn eigen veiligheid, maar als een betrekkelijk vijandig systeem, dat echter gedeeltelijk gecontroleerd kan worden. Turkije heeft nog geen beslissende stap gezet om de NAVO te verlaten, maar een soevereine mogendheid die zich bewust is van haar missie als centrum van de islamitische wereld staat al te dicht bij deze structuur.