Avrasya'nın Güney Kenar Bölgesi

Siyasi coğrafya ve jeopolitiği birleştirme yöntemini kullanacak olursak, Umman Denizi'nin kuzeyinde yer alan ülkeler grubunun bir dizi ortak özelliğe sahip olduğunu ortaya çıkarmak kolaydır. Modern İran ve Afganistan'ın bir kısmı tarihi Büyük Horasan'ı temsil etmektedir ve Peştun kuşağı Afganistan'dan Pakistan'a kadar uzanmaktadır. Pakistan ve İran, Belucistan tarafından birleştirilmiştir (her iki ülkede de dışarıdan aktif olarak desteklenen ayrılıkçı Beluci (Beluci) hareketleri vardır). Her üç ülke de İslam devletidir - İngiltere'den bağımsızlığını kazanan ilk ülke 1947'de Pakistan İslam Cumhuriyeti olmuştur, İran'da İslam Devrimi'nin zaferinden sonra bu devlet de monarşik sistemden İslam Cumhuriyeti'ne geçmiştir (belirli bir kurum olan Wilayat al Faqih ile) ve Afganistan 2021'de yeniden bir İslam Emirliği olmuştur (daha önce 1996'dan 2001'e kadar Taliban yönetimindeydi). Ve eski zamanlarda hepsi Sasani İmparatorluğu'nun bir parçasıydı.

Her iki ülke de çok daha ilginç kültürel, etnik ve dini özelliklere sahiptir. Afganistan'ın denize erişimi olmamasına rağmen, Avrasya Rimland'ının (kıyı bölgesi) güney kısmına organik olarak bitişiktir ve bu bölge uzun bir süre doğrudan veya dolaylı olarak Anglosaksonlar tarafından kontrol edilmiştir.

Heartland'in yanı sıra Rimland teriminin de İngiliz coğrafyacı Halford Mackinder tarafından ortaya atıldığını hatırlayalım. Eğer Rusya, Avrasya ve Afrika'yı içeren Dünya Adası'nın kuzey Heartland'i ise, Rimland Akdeniz de dahil olmak üzere her iki kıtayı da kapsamaktadır. Mackinder daha çok Hartland'ın rolüyle ilgilenirken, Amerikalı jeopolitikçi Nicholas Spykman Rimland'ın daha önemli olduğuna inanıyordu, çünkü kıtaların ana nüfusu deniz kıyılarına yakın yerlerde yoğunlaşmıştı ve dış ticaret ve iletişim esas olarak deniz yolları üzerinden gerçekleştiriliyordu.

İran ve Pakistan kıyıları boyunca uzanan su yolunun kendisi de Arapların Hindistan ve Çin'le temas kurarak oldukça güçlü bir bağ sistemi oluşturdukları tarihi bir güzergahtır. İslam'ın Güneydoğu Asya ülkelerinde yayılmasının tüccarların yardımıyla tam da bu su yolu üzerinden gerçekleştirilmiş olması önemlidir. Dinin yayılmasının genellikle savaşla eş anlamlı olduğu kara parçalarının aksine, İslam Güneydoğu Asya'ya barışçıl bir şekilde girmiştir.

Ve elbette şu anda bu iletişim, güçlü kıyı noktalarıyla (deniz üslerinden derin deniz limanlarına ve terminallerine kadar) birleştiğinde, kontrol edilmesi ekonomik ve askeri avantajlar anlamına gelen ciddi bir stratejik varlıktır. Buna İran'ın hidrokarbonlarını ve Afganistan'daki çeşitli madenlerin büyük rezervlerini de ekleyin.

Şimdi durum kıtasal entegrasyon ve çok kutupluluğa doğru değişmektedir, dolayısıyla bu bölgenin entegrasyon süreçlerini ve güvenliğini desteklemek önemli görünmektedir. Bu da dengeli ve kapsamlı bir stratejinin geliştirilmesini ve bölgedeki üç aktörün de çıkarlarının anlaşılmasını gerektirmektedir.

Bu Rusya için de son derece önemli çünkü İran ve Pakistan'ın Hint Okyanusu'nun sıcak sularına erişimi var. Ve Batı ile süregelen çatışmanın ortasında, Küresel Güney ve Küresel Doğu'ya doğru yeniden yönelim bir sisteme oturtulmalıdır.

Uluslararası Kuzey-Güney ulaşım koridoru tam potansiyeliyle olmasa da halihazırda hayata geçirilmiş olduğundan İran elbette daha fazla ilgi çekmektedir. Rusya, İran'a doğrudan Hazar Denizi ve Azerbaycan Cumhuriyeti üzerinden bağlı olduğundan, bu durum ikili işbirliğini Pakistan üzerinden geçen ulaşım yollarının varsayımsal kullanımından çok daha kolay ve etkili hale getirmektedir (burada yol üzerinde en az iki transit devlet bulunmaktadır - Afganistan ve Türkmenistan'dan Hazar Denizi'ne ve Afganistan ya da Çin üzerinden sınırı geçip geçmediğine bakılmaksızın karadan en az üç). Ayrıca İran üzerinden Arap Yarımadası'na ve Afrika'nın doğu kıyılarına bir rota açılıyor. Bu da ekonomik olarak güçlü Arap monarşilerine erişim ve Rusya'nın özellikle Sahel kuşağında - kara kıtanın kalpgahı - varlığını arttırdığı Afrika'da potansiyel olarak cazip bir pazar anlamına geliyor.

Bu nedenle, stratejik ilişkilerin seviyesinin korunması ve geliştirilmesi Rusya için büyük önem taşımakta ve iyi perspektifler sunmaktadır.

25 Haziran 2024 tarihinde İran ve Rusya arasında yeni bir kapsamlı işbirliği anlaşmasının hazır olduğu öğrenildi[i]. Hem Rus hem de İran tarafları bu anlaşmanın imzalanmasının önünde hiçbir engel olmadığını belirttiler. [Bu da ilişkilerimizin yeni bir düzeye ulaşacağı anlamına geliyor.

İran aynı zamanda BRICS ve ŞİÖ üyesi olduğundan ve ayrıca AEB ile Haziran 2024'te onaylanan bir serbest ticaret bölgesi anlaşması bulunduğundan [ii], bunun ülkeler arasındaki ticari işlem hacmini yüzde 30-40 oranında artırması bekleniyor. [iii] 

Buna ek olarak İran, Rusya'dan takas yoluyla petrol ve doğalgaz tedarik etmeyi de umuyor.

Dış politika çizgisinin devamlılığı ve iç politikanın temel zorunlulukları, Irak'ın çok kutuplu bir dünyanın inşasına ve bölgesel güvenliğin güçlendirilmesine aktif katılımını sürdürmesine zemin hazırlamaktadır. İran Cumhurbaşkanı ve Dışişleri Bakanı'nın Mayıs 2024'te bir trafik kazasında hayatını kaybetmesi nedeniyle bile tüm siyasi süreçler askıya alınmamıştır ve İslam Cumhuriyeti'nin yeni hükümet başkanıyla birlikte bu ülkenin dünya meselelerine ideolojik ve jeopolitik yaklaşımlarının bir şekilde değişmesi için hiçbir neden yoktur.

Önemli olan, Rusya gibi İran'ın da Afganistan'daki Taliban hükümetiyle ilişki kuruyor olması. Moskova'nın kısa süre önce bu hareketi bir terör örgütü olarak görmeyi reddetmesi iki ülke arasında daha geniş bir etkileşim fırsatı yaratacaktır. [v]   

Bu arada Rusya ve Afganistan için de benzer tehditler söz konusudur: Crocus Belediye Binası ve yakın zamanda Dağıstan Cumhuriyeti'ndeki terör saldırılarının sorumluluğunu üstlenen IŞİD grubu (Rusya Federasyonu'nda yasaklanmıştır) ve hem Rusya hem de Afganistan'ın altını oymak isteyen Batılı güçler.

Daha önce de belirtildiği gibi, Afganistan madencilik ve hatta petrol, gaz ve nükleer endüstriler için önemli bir potansiyele sahiptir. Bilinen yatakların neredeyse tamamı Sovyet jeologlar tarafından keşfedilmiş, ancak onlarca yıl süren zorlu çatışma durumu nedeniyle geliştirilememiştir. Barit, çinko, kurşun, uranyum, kömür, demir ve bakır cevheri, tungsten, gümüş ve altın, kalay, lityum, kireçtaşı, alüminyum ve periyodik tablonun diğer birçok elementi Afganistan'ın bağırsaklarında bulunur. Bunların geliştirilmesi yakın gelecekte başlayabilir. Ayrıca Afganistan tüketim malları için bir pazar ve önemli bir tarım ürünleri üreticisidir.

Trans-Afgan Ulaştırma Koridoru veya oldukça uzun süredir devam eden Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan boru hattı projesi gibi çeşitli otoyolların potansiyeline de dikkat etmek gerekir. Bunların inşasına ve işletilmesine katılmak Rusya'ya gelecekte iyi kazançlar sağlayabilir.

Pakistan, güney Avrasya'nın jeopolitiği için de önemlidir. ABD'nin 50'li yıllardan beri onun üzerinde siyasi kontrol kurmakta ısrar etmesi tesadüf değil. Washington, kısmen Pakistan'ı kredileriyle köleleştiren IMF aracılığıyla, kısmen de Hindistan tehdidi söylemini manipüle ederek (Hindistan için Amerikalı danışmanların "İslami bir nükleer bomba" ve Çin tehdidi hakkında benzer korku hikayelerine sahip olması önemlidir) hala onun üzerindeki etkisini korumaya çalışıyor.

Şu anda Çin'in Kuşak ve Yol girişiminin önemli bir unsuru Pakistan'da uygulanmaktadır: Belucistan eyaletindeki derin su limanı Gwadar'dan başlayan ve ülkenin kuzeyinde Hindukuş sisteminin sıradağlarına kadar uzanan Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru. Pakistan, bu ve diğer projeler için Rusya'dan ilave yatırımcı çekmekle ilgileniyor. Kısa bir süre önce ülke yönetimi İslamabad'ın Kuzey-Güney koridorunun kullanımına katılacağını ve Rus şirketlerinin Pakistan'a girmesi için kabul edilebilir seçenekleri değerlendirdiğini açıkladı. Daha önce Rusya, Pakistan Stream boru hattının inşasına ilişkin bir memorandum imzalamıştı, ancak çeşitli detaylara ilişkin müzakereler halen devam ediyor. [vi]

Pakistan'ın enerji açlığı da nükleer enerjiden karşılanabilir, zira Rosatom bu konuda en uygun çözümleri sunabilir. Son olarak, Rusya'nın Hindistan ve Pakistan arasındaki ilişkilerin iyileştirilmesinde arabuluculuk yapması da meyvelerini verebilir ve Moskova daha önce, özellikle sınırda bir gerginlik yaşandığında, bu konuda hizmetlerini sunmuştur.

Terörle mücadele alanında Pakistan ile işbirliği, iki ülkenin yetkili makamları arasında sürekli ve güvene dayalı temasın gerekli olduğu bir başka alandır.

Pakistan'ın nükleer bir güç olduğunu ve çok kutuplu bir dünyanın yanında yer almasının çok şey ifade edeceğini unutmamak gerekir.

Avrasya'nın güneyindeki her üç devlet için de kolektif Batı'nın yaptırımlarını aşma meselelerini çözmek gerekiyor. Hepsi de fonların bloke edilmesine ve siyasi nedenlerle çeşitli manipülasyonlara az çok aşinadır. Bu konuda daha konsolide bir yaklaşım, herkesin birlikte ve bireysel olarak küresel finans sistemine daha fazla güven duymasını sağlayacaktır; en uygun alternatif ise dolar/euro'ya bağımlılıktan ve finansal akışların Batılı takas merkezlerinden geçmesinden kaçınmak için kendi işlem mekanizmalarına geçmektir.

Benzer bir mekanizmanın Ekim ayındaki BRICS zirvesinde de sunulması ihtimali var. En azından, Rusya ve Çin'in hem geleneksel bankacılık sektörü hem de dijital para birimindeki işlemler için kullanılacak yeni ödeme aracının ana nüansları üzerinde çalıştıklarına dair bilgiler var.

Gördüğümüz üzere, her bir ülkeyle ikili ilişkiler ayrı ayrı önemli olsa da, din ve kültürden güvenlik, ekonomi ve sanayiye kadar çeşitli yönlerin daha eksiksiz bir şekilde ele alınması ve değerlendirilmesi, hem bizim hem de söz konusu devletler için en uygun stratejiyi oluşturmamızı sağlayacaktır; zira komşularla tam teşekküllü bir işbirliği tüm tarafların menfaatine ve kendi değerlerine dayalı barışçıl bir yaşama hizmet edecektir.

Türkçeye çeviren Adnan DEMİR

[i] https://ria.ru/20240626/iran-1955481840.html

[ii] https://eec.eaeunion.org/comission/department/dotp/torgovysheniya/iran.p...

[iii] https://ria.ru/20240626/iran-1955491765.html?ysclid=lxx05pp4vd437939853

[iv] https://finance.rambler.ru/business/52990939-gazprom-mahnuv-ruchkoy-evro...

[v] https://www.kommersant.ru/doc/6728567?ysclid=lxx0xfb8l3882195034

[vi] https://ria.ru/20231122/gazoprovod-1910966779.html