Franco Cardini en de implosie van het Westen

Eind vorig jaar heb ik toevallig een pretentieus en betweterig boekje geschreven, een soort antwoord een paar jaar later op dat grote essay dat in zijn tijd was (en dat is gebleven) L'occidentalisation du monde van Serge Latouche (La Découverte, 1989). Mijn korte essay, misschien iets in de trant van een pamflet, is getiteld La deriva dell'Occidente (Laterza, 2023), en onderzoekt de koortsachtige, beledigende terugkeer van de collectieve trots van een "Westen" dat zichzelf niet eens duidelijk kan definiëren, dat één voor één zijn historische, culturele, intellectuele, religieuze, spirituele connotaties verliest, en dat er alleen in slaagt zichzelf wijs te maken dat het inhoud kan geven aan zijn onmogelijke herstel van identiteit door middel van de consumentistische orgie (die bovendien gefrustreerd wordt door de beginnende crisis) en de woestijn van een "wil tot macht" die, na de mislukking van een krankzinnig ontwerp van racistische suprematie, niet in staat is zijn illusie van superioriteit een andere naam te geven dan de meest starre van allemaal: "democratie".

Ik verwachtte op deze inhoudsloze oefening in gefrustreerd proza een reactie van nonchalante desinteresse. Dat was tenslotte wat ik verdiende en verwachtte. In plaats daarvan plaatste de uitgever er enkele duizenden, en er waren zelfs enkele gulle recensies. Maar bovenal, een paradoxaal toeval, kwam mijn boekje enkele weken voor een werkelijk groot essay uit dat veel belangrijker en veelzeggender is dan het mijne: en waarvan de titel, La défaite de l'Occident (Gallimard, 2024), mijn betoog lijkt over te nemen, het te verheerlijken en naar de uiterste consequenties te leiden, die waar ik niet eens naar had durven kijken.

Bovendien hadden Emmanuel Todd en ik een paar maanden geleden een geldige voorganger in een heldere studie van Didier Billon en Christophe Ventura met de genadeloos ontluisterende titel: Désoccidentalisation. Repenser l'ordre du monde (Agon, 2023).

Het moet gezegd worden dat de rest van ons historici, filologen, filosofen, antropologen, specialisten in allerlei soorten 'menswetenschap', nooit de moed zou hebben gehad om een analyse in te planten in de termen die zo concreet, bijna 'materialistisch' realistisch zijn, waarin deze ruwe en soms 'minimalistische' leerling van Emmanuel Leroy Ladurie ze heeft ingeplant. Die de moed heeft om de werkelijkheid in haar skeletachtige connotaties te bekijken en in kale realistische taal te beschrijven. Weg met de superstructurele opsmuk, zegt Todd, laten we kijken naar de kale structuur.

Maar, verrassing!, de structuur van het Europese falen en zijn ondergang is helemaal niet sociaaleconomisch. Integendeel. Vanaf de jaren 80, toen de "overwinning" van het Westen zich zo duidelijk leek af te tekenen dat het de triomfantelijke kreet "fin de l'histoire" van Francis Fukuyama opriep, zette de implosie van de Sovjet-Unie alles weer in beweging: alsof het einde van de Grote Unie van belijdende en militante atheïsten had geleid tot het openbarsten van een blaar die driekwart eeuw was opgezwollen en alle sporen van een onderdrukte en onoverwinnelijke religiositeit bevatte, samengeperst en klaar om te exploderen.

Een religiositeit die elders de overwinning van het geld en de markt behaalde (De 'Koning Midas' die door Paolo Cacciari nauwkeurig wordt beschreven in het essay Re Mida. La mercificazione del pianeta, La Vela, 2022) langzaam en onverbiddelijk had gedood in een soort langzame euthanasie. Zeventig jaar sovjetdictatuur heeft de diepe wortels van het Russische orthodoxe christendom niet bevroren; op een vergelijkbare manier waren in het zeer katholieke Polen een paar jaar democratie genoeg om de grote Poolse kerk, die zich vele decennia lang tegen de inheemse dictatuur en de sovjethegemoniale tirannie had verzet, in een crisis te brengen.

Maar wat gebeurde er ondertussen in het weelderige en consumptieve Westen, in het universum van de dollar en de markt, van winst en consumptie? Daar ontdekte de crisis van het internationale sociaal-economisch-politieke systeem dat door de Verenigde Staten werd gemonitord, zijn echte zwakke punt juist en vooral in de religieuze en spirituele sfeer. In de Verenigde Staten heeft de ontbinding van de grote protestantse traditie geresulteerd in neoliberalisme en nihilisme; in Groot-Brittannië in de draaikolk van de suprematie van het grootkapitaal; in Europa in een atheïsme dat verloren is gegaan in een consumentistische sluimer, waardoor op zondag de winkelcentra de plaats hebben ingenomen van missen en parochies.

En hier gebruikt de socioloog en demograaf Todd de middelen van de economische kritiek, de godsdienstsociologie en de antropologie van de profondeurs om, met een overvloed aan kwantitatieve gegevens, de nederlaag van het Westen te beschrijven, dat niet in staat is om waarden op te bouwen die niet uitsluitend of overwegend materialistisch zijn. Het Westen is niet geëxplodeerd en niet verslagen; het implodeert en is niet in staat om waarden uit te drukken die niet verbonden zijn met monetarisering, winst en consumptie. Niet in staat om weerstand te bieden aan het Niets dat Vooruitgaat.

Franco Cardini, Minima Cardiniana, 15 januari 2024

Bron

Vertaling door Robert Steuckers