Ο ΧΕΓΚΕΛ ΚΑΙ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ: ΜΕΡΟΣ 1

Το Γενικό Παράδειγμα του Εγελιανού Συστήματος

Ας ανιχνεύσουμε την επίδραση της φιλοσοφίας του Χέγκελ στη θεωρία των διεθνών σχέσεων. Αυτή είναι πιο εμφανής στον Μαρξισμό και τον φιλελευθερισμό, ενώ ο Χέγκελ είχε μικρή επίδραση στον ρεαλισμό. Ας εξετάσουμε το θέμα αυτό με περισσότερες λεπτομέρειες.

Ο Χέγκελ εξέφρασε τις απόψεις του για την πολιτική πληρέστερα στη Φιλοσοφία του Δικαίου. Οι απόψεις αυτές βασίζονται στη φιλοσοφία του στο σύνολό της και αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του όλου συστήματος. Παρ' όλα αυτά, η θεωρία του Χέγκελ για το Πολιτικό είναι αρκετά πρωτότυπα διατυπωμένη και για να προσδιοριστεί το σύνολο των απόψεών του για τη διεθνή πολιτική, θα πρέπει να περιγραφεί εν συντομία.

Πρώτα απ' όλα, αξίζει να υπενθυμίσουμε το γενικό παράδειγμα της εγελιανής σκέψης. Βασίζεται στην τριαδική αρχή που διατύπωσε ο Φίχτε: θέση - αντίθεση - σύνθεση. Ο Φίχτε, με τη σειρά του, την άντλησε από τη Νεοπλατωνική παράδοση. Ο ίδιος ο Χέγκελ δεν χρησιμοποίησε την έκφραση "θέση - αντίθεση - σύνθεση", αν και η δομή της διαλεκτικής του περιστρέφεται συνεχώς γύρω από ένα παρόμοιο τριαδικό σχήμα.

Σύμφωνα με τον Χέγκελ, στην αρχή των πάντων στέκεται η Ιδέα-εν-εαυτώ το υποκειμενικό Πνεύμα. Αυτή είναι η κύρια θέση. Στη συνέχεια έρχεται η στιγμή της άρνησης. Έτσι, το Πνεύμα αρνείται τον εαυτό του, αλλοτριώνεται και γίνεται Φύση. Σε αυτή τη στιγμή της άρνησης, το Πνεύμα παύει να είναι εν-Εαυτώ και γίνεται για-τον-Άλλο. Αλλά η Φύση και η ουσία δεν είναι η πρώτη αρχή. Είναι απλώς μια στιγμή άρνησης. Επομένως, είναι αρνητική. Όντας αρνητικό, υποδηλώνει αυτό που αρνείται, με τον υποβιβασμό, που περιλαμβάνει ταυτόχρονα την ακύρωση και την ανύψωση (Aufhebung). Αυτή η ένταση μεταξύ των δύο διαλεκτικών στιγμών λειτουργεί ως το Πνεύμα, που οργανώνει και κινεί τη φύση. Υπάρχει μια "ενδυνάμωση" των στρωμάτων της εξωτερικής ύπαρξης - από το φυσικό-μηχανικό στο χημικό και, τέλος, στο οργανικό. Αυτή η διαδικασία ξεδίπλωσης του Πνεύματος είναι η διάνοια. Στους ανθρώπους, η διάνοια καθορίζει τη συνείδηση.

Η οργανική ζωή σε συνδυασμό με την ανθρώπινη συνείδηση καθορίζει την τρίτη στιγμή -την άρνηση της άρνησης ή τη σύνθεση. Στους ανθρώπους, το Πνεύμα εισέρχεται στην τελική του στροφή, κινούμενο προς την κατεύθυνση να επιτρέψει στην Ιδέα να ατενίζει τον εαυτό της μέσω των ανθρώπων, και το Πνεύμα θα γίνει το Απόλυτο Πνεύμα, δηλαδή η Ιδέα για τον εαυτό της.

Αυτή είναι η γενική εικόνα του συστήματος του Χέγκελ. Στη Φιλοσοφία του Δικαίου εστιάζει μόνο στον άνθρωπο και στις στιγμές της "ενδυνάμωσής" του, στη διαλεκτική της κίνησης μέσα από τα διάφορα στρώματα του αυτοαποκαλυπτόμενου Πνεύματος.

Η Δομή της Σκέψης του Χέγκελ στη Φιλοσοφία του Δικαίου

Ο Χέγκελ ξεκινά με το αφηρημένο δικαίωμα - μια καθαρά νομική προσέγγιση που θεμελιώνει το πρόσωπο (με τη νομική έννοια), δηλαδή το άτομο. Το κοινό δίκαιο ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ του ατόμου και άλλων ατόμων και αντικειμένων στον περιβάλλοντα κόσμο. Αυτό προϋποθέτει το καρτεσιανό μοντέλο της σχέσης υποκειμένου-αντικειμένου. Σε αυτό το στάδιο, το δίκαιο, σύμφωνα με τον Χέγκελ, διαθέτει την οντολογία του και προκαθορίζει τη λειτουργία της "κοινής συνείδησης". Το δικαίωμα, ως τέτοιο, είναι καθαρή τετριμμένη υπόθεση που ασχολείται με αφηρημένες έννοιες. Αποτελεί διαισθητικούς χάρτες της καθημερινής συμπεριφοράς και εμπειρίας, αλλά έχει μηδενικό περιεχόμενο από φιλοσοφική άποψη. Έτσι, οι νόμοι προηγούνται του κράτους και του Πολιτικού ως τέτοιου. Αυτό μπορεί να φανεί στην ανάλυση των αρχαϊκών κοινωνιών. Αλλά για τον Χέγκελ είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε αυτόν τον τομέα κυρίως στο εννοιολογικό επίπεδο. Οι νομικές σχέσεις είναι η βασική αφαίρεση που δομεί τις ανθρώπινες σχέσεις με τον περιβάλλοντα κόσμο στο επίπεδο της άμεσης εμπειρίας. Το δικαίωμα, με την καθαρά νομική έννοια, είναι ο πυθμένας της ανθρώπινης ύπαρξης, το εξωτερικό της όριο.

Εδώ ο Χέγκελ ασχολείται με το ρωμαϊκό δίκαιο και την ευρωπαϊκή παράδοση ερμηνείας του δικαίου σε αυτό που ο Καρλ Σμιτ θα αποκαλούσε αργότερα "νομοκρατία".

Το δεύτερο επίπεδο, όπου αναδύεται για πρώτη φορά το αυτόνομο υποκείμενο, δηλαδή το Πνεύμα αρχίζει το έργο του, είναι, σύμφωνα με τον Χέγκελ, η ηθικότητα (στμ morality) (die Moralität). Εδώ, στρέφεται στον πρακτικό λόγο του Καντ. Ο Χέγκελ εξηγεί τη μετάβαση από το δίκαιο στην ηθικότητα ως την απόκτηση από τον άνθρωπο του πρώτου βαθμού αυτοστοχασμού, την κατάκτηση της αυτονομίας σε σχέση με την αυστηρή κατανομή ρόλων και καταστάσεων στο προηγούμενο λογικά νομικό πεδίο. Το ηθικό υποκείμενο δεν συμπίπτει με το νομικό (φυσικό) πρόσωπο, είναι δηλαδή κάτι μεγαλύτερο από το άτομο. Το σύστημα των σχέσεων με άλλα άτομα και αντικείμενα στον εξωτερικό κόσμο γίνεται πιο πολύπλοκο. Όμως ο Χέγκελ αντιμετωπίζει μια τέτοια ηθική προσωπικότητα ως μια στιγμή απομάκρυνσης από τους κοινωνικούς δεσμούς, που ορίζονται αυστηρά στο δίκαιο, στη ζώνη της εσωτερικότητας, δηλαδή της εμβάπτισης στον εαυτό μας, στον αυτοστοχασμό. Πρόκειται για μια χειρονομία στο πνεύμα του κυνικού Διογένη, ενός σκεπτικιστή που απομακρύνεται από την κοινωνία στο όνομα του προσωπικού στοχασμού.

Μόνο στο επόμενο, τρίτο επίπεδο εισέρχεται το άτομο στο πεδίο του Πολιτικού, όπου αρχίζει το ολοκληρωμένο έργο αυτού που ο Χέγκελ αποκαλεί "Πνεύμα" (Geist), το οποίο αποτελεί τον βασικό πυλώνα όλης της διδασκαλίας του. Εδώ, ο Χέγκελ ακολουθεί πλήρως τον Αριστοτέλη. Εξ ου και η επιλογή του όρου - τον τρίτο τομέα ο Χέγκελ τον ονομάζει "ηθική (στμ ethical) ζωή" (die Sittlichkeit), που αντιστοιχεί στην έννοια της ηθικής (στμ ethics) του Αριστοτέλη (ἠθική, ἦθος). Ο Χέγκελ διακρίνει θεμελιωδώς τις συχνά εναλλάξιμες έννοιες "ηθικότητα" (στμ mortality) και "ηθική" (στμ ethics). Συνήθως, οι εγελιανοί ακολουθούν το παράδειγμά του. Η ηθικότητα είναι η βύθιση του ατόμου στον εαυτό του, η πρώτη ικανότητα να διαχωρίζει κανείς την παρουσία του από την καθαρά νομική αφαίρεση του εαυτού του ως προσώπου. Στην ηθική ζωή, ωστόσο, το άτομο εισέρχεται σε μια ενεργή πρακτική μορφή ζωής, ήδη προβληματισμένο και έχοντας κατακτήσει την υποκειμενικότητα της ηθικότητας, αλλά αυτή τη φορά αποφασιστικά στραμμένο προς την κατεύθυνση να επιτρέψει στο ανώτερο πνεύμα να πραγματωθεί μέσω της συνειδητής ηθικής δράσης. Αυτή είναι η στιγμή της γέννησης της κοινωνίας.

Μετακινούμαστε στο τρίτο επίπεδο μέσα από τα βήματα  δίκαιο -  ηθικότητα   - ηθική ζωή (κοινωνία).

Εδώ προκύπτει και πάλι ένας τριμερής διαχωρισμός. Ολόκληρος ο τομέας της ηθικής ζωής διαιρείται από τον Χέγκελ σε τρεις στιγμές: οικογένεια - κοινωνία των πολιτών - κράτος. Πρόκειται για μια ακριβή συνέχεια και εξέλιξη της σκέψης του Αριστοτέλη για την ηθική. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η πολιτική ανήκει στη σφαίρα της ηθικής, διότι ασχολείται με το ζήτημα του τι πρέπει να είναι, δηλαδή με τη δεοντολογία.

Το-Είναι-στην-Οικογένεια και η Άρνησή του στην Κοινωνία των Πολιτών

Η πρώτη στιγμή είναι η συνειδητοποίηση από το άτομο του εαυτού του ως οικογένειας. Εδώ, για πρώτη φορά, το ηθικό υποκείμενο εκφράζει τη βούλησή του μέσω συγκεκριμένων πράξεων - θυσιάζοντας το άτομο στην οικογένεια ως την πρώτη κοινότητα. Σύμφωνα με τον Χέγκελ, η οικογένεια είναι ένα καθαρά πνευματικό φαινόμενο. Δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα το σωματικό σε αυτήν - είναι η συγκεκριμενοποίηση της ηθικής ζωής (Sittlichkeit). Στην οικογένεια, το άτομο διεκδικεί πλήρως τον εαυτό του ως πνεύμα - ως ουσιαστική και συγκεκριμένη ιδέα. Η συνείδηση και η βούληση του υποκειμένου ξεδιπλώνονται μέσα στην οικογένεια.

Η κοινωνία αποτελείται από οικογένειες ως οργανικές ολότητες, όπου κάθε άτομο κατοικεί σε ηθική ενότητα με τα άλλα μέλη. Εδώ δεν υπάρχουν ούτε καθαρά νομικές σχέσεις (άτομο με άτομο ή υποκείμενο με αντικείμενο) ούτε η απομάκρυνση του ηθικού υποκειμένου. Η ύπαρξη μέσα στην οικογένεια είναι η αυτο-υπερνίκηση και η μετάβαση από την αφηρημένη ανθρωπότητα στο συγκεκριμένο.

Την επόμενη στιγμή ο Χέγκελ την εξετάζει διαλεκτικά, ως έξοδο από την οικογένεια στο πεδίο που ορίζεται από το ήδη υπάρχον πλήθος οικογενειών, σχηματίζοντας την κοινωνία των πολιτών (bürgerliche Gesellschaft). Εδώ συντελείται η αποξένωση του ατόμου από την οργανική ολότητα της οικογένειας, και με αυτή την έννοια, πρόκειται για μια αρνητική στιγμή. Η κοινωνία των πολιτών υποβάλλει τον ολοκληρωμένο οργανισμό της οικογένειας σε άρνηση. Αλλά σε αντίθεση με το δικαίωμα, από το οποίο ξεκίνησαν όλα, η κοινωνία των πολιτών οικοδομείται στη βάση του πνευματικού συγκεκριμένου δρώντος υποκειμένου, που εκδηλώνεται στην οικογένεια. Η κοινωνία των πολιτών, κατά την ερμηνεία του Χέγκελ, είναι ένα αρνητικό φαινόμενο, στο οποίο το Πνεύμα φαινομενικά υποχωρεί από τις κατακτήσεις του στην οικογένεια. Αυτό προσδιορίζει τη στάση του Χέγκελ απέναντι στον Διαφωτισμό, ο οποίος είχε ως κύριο σημείο αναφοράς την κοινωνία των πολιτών (δηλαδή τον καπιταλισμό - Bürger = μπουρζουά, αστός). Η αστική κοινωνία είναι μια άρνηση, μια φαινομενική πτώση του Πνεύματος, αλλά είναι απαραίτητη για την επόμενη διαλεκτική στροφή. Αυτή η στροφή είναι η υπέρβαση της κοινωνίας των πολιτών στο κράτος (der Staat).

Το Κράτος ως Υπέρβαση της Κοινωνίας των Πολιτών

Η οικογένεια - θέση, η κοινωνία των πολιτών - αντίθεση, το κράτος (der Staat) - σύνθεση.

Το κράτος (der Staat) αντιπροσωπεύει την υψηλότερη και πιο εκλεπτυσμένη εκδήλωση του Πνεύματος. Μέσα στο κράτος, τα άτομα που έχουν ωριμάσει από μέλη της κοινωνίας των πολιτών για να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους ως ηθικά υπεύθυνα υποκείμενα - η ανάπτυξη αυτή αρχίζει μέσα στην οικογενειακή δομή - επιτυγχάνουν μια μορφή κοινωνικής ανεξαρτησίας, ουσιαστικά γίνονται πολίτες με αυτογνωσία. Σε αυτό το προχωρημένο στάδιο, εμπλέκονται σε μια διαδικασία αυτο-υπερβατικότητας αφιερώνοντας τον εαυτό τους σε μια ελεύθερη και εθελοντική κοινωνική υπηρεσία. Αυτή η πράξη αφοσίωσης είναι μια μορφή αυτοθυσίας που υπερβαίνει τις προσωπικές θυσίες που γίνονται στο πλαίσιο της οικογένειας. Εδώ, τα άτομα προσφέρουν τον εαυτό τους για ένα ευρύτερο κοινό καλό, συμβάλλοντας σε μια συλλογικότητα που αντιπροσωπεύει μια πιο εξελιγμένη και ανώτερη πραγμάτωση του Πνεύματος. Δεν πρόκειται πλέον μόνο για οικογενειακούς δεσμούς, αλλά για την εξυπηρέτηση μιας ευρύτερης, πιο σύνθετης κοινότητας που ενσαρκώνει το Πνεύμα με πληρέστερο και πιο ολοκληρωμένο τρόπο.

Στο στάδιο του κράτους, η κοινωνία των πολιτών (bürgerliche Gesellschaft) γίνεται ο λαός (das Volk).

Ο Heidegger, σχολιάζοντας τη Φιλοσοφία του Δικαίου, σημειώνει με διορατικότητα ότι ο λαός (das Volk) αντιστοιχεί στο Dasein, και το κράτος (der Staat) είναι το Είναι (με τη χαϊντεγκεριανή έννοια). - Staat als Seyn des Volkes.

Το κράτος (der Staat), σύμφωνα με τον Χέγκελ, είναι η κορυφή της ηθικής ζωής (Sittlichkeit). Ενσαρκώνει τον υψηλότερο ορίζοντα της αποκάλυψης του Πνεύματος. Το κράτος είναι καθαρό Πνεύμα, επομένως είναι λογικό και διαθέτει βούληση.

Με τη σειρά του, η υψηλότερη συγκέντρωση του κράτους είναι ο μονάρχης. Ο Χέγκελ ήταν συνταγματικός μοναρχικός. Στη μορφή του μονάρχη, η διαλεκτική του Πνεύματος φτάνει στο αποκορύφωμά της. Όλα τα μέλη του κράτους υπηρετούν τον μονάρχη και ο μονάρχης υπηρετεί την Ιδέα.

Τέλος, μέσα στη φάση του Πνεύματος που αντιστοιχεί στο κράτος, ο Χέγκελ εντοπίζει επίσης τρεις στιγμές. Και πάλι, θέση - αντίθεση - σύνθεση.

Το ίδιο το κράτος (der Staat) ως ενιαίος οργανισμός λειτουργεί εδώ ως θέση, ως πνευματική μονάδα, στην οποία επιτυγχάνει την πιο ολοκληρωμένη αποκάλυψή του. Αλλά το κράτος δεν είναι μόνο του. Είναι ένα από τα πολλά. Αυτό δημιουργεί ένα σύστημα διεθνών σχέσεων. Αυτό είναι και πάλι άρνηση. Η παρουσία ενός άλλου κράτους περιορίζει την κυριαρχία του πρώτου. Έτσι, το σύστημα των διεθνών σχέσεων στην αλυσίδα των στιγμών της αποκάλυψης του Πνεύματος είναι έκφραση της άρνησης.

Αυτό το αρνητικό (αντίθεσις) υποσκελίζεται τελικά από την κατάφαση της οικουμενικής Ιδέας, δηλαδή της φιλοσοφικής αυτοκρατορίας (das Reich). Εδώ η ιστορία φτάνει στο τέλος της. Το Πνεύμα, έχοντας περάσει από όλα τα στάδιά του, φτάνει στην πλήρη και απόλυτη αποκάλυψη. Αν αρχικά ήταν η Ιδέα-εν-εαυτώ, έπειτα μέσω της αυτο-αποξένωσης στη φύση (αντίθεσις) έγινε η Ιδέα-για-τον-Άλλο, τότε ακριβώς στην παγκόσμια αυτοκρατορία (das Reich) γίνεται η Ιδέα-για-εαυτώ. Αλλά Ιδέα (ἰδέα) είναι αυτό που φαίνεται. Όταν δεν υπάρχει Άλλος από την ίδια την Ιδέα, δεν μπορεί να δει κανείς. Το Πνεύμα, ως τέτοιο, είναι η διαδικασία της αποκάλυψης της Ιδέας, όταν αυτή συνιστά τον Άλλο, και τότε ο Άλλος συλλογίζεται την Ιδέα. Αλλά αυτός ο Άλλος δεν είναι εντελώς Άλλος- είναι η ίδια η Ιδέα, που εκφράζεται μόνο μέσω του Πνεύματος, κινούμενη από το υποκειμενικό αρχικά στο αντικειμενικό και στη συνέχεια στο απόλυτο. Η παγκόσμια αυτοκρατορία (das Reich) είναι η ολοκλήρωση της ιστορίας ως ιστορίας του Πνεύματος, δηλαδή κάτι τελικό και απόλυτο.

Αυτή είναι η γενική εικόνα του φιλοσοφικού συστήματος του Χέγκελ.

μετάφραση Ρήγας Ακραίος

αποστολή εδώ:

https://www.geopolitika.ru/en/article/hegel-and-theory-international-relations-part-1