Het Russische idee is niet onze schepping, maar wat ons maakt

De geleerde, publieke figuur en de meest prominente ideoloog van het Eurazianisme in de moderne wereld, auteur van meer dan 60 boeken over geschiedenis, filosofie en geopolitiek, die alle op de een of andere manier over de Russische gedachte gaan, vertelt Kultura over de weg die Rusland is ingeslagen en welke wegen het land in de toekomst te wachten staan.

Het materiaal werd gepubliceerd in nummer 8 van de gedrukte versie van de krant Kultura van 26 augustus 2021 als onderdeel van het thema van het nummer "De Russische Idee: waar te zoeken en waarom is het belangrijk voor de cultuur?".

- Vandaag hebben we het over het Russische idee. En hoe werkt dat in de wereld? Elk land en elke natie heeft zijn eigen idee? Filipijns, Braziliaans, Keniaans?

De landen, die hun eigen ideeën hebben, zijn in de regel de landen, die rijken stichten, grote ruimten verenigen of zeer schril, helder en diepzinnig zijn. Dat wil zeggen, niet alle landen en volkeren hebben een idee. In dit geval bijvoorbeeld hebben de Joden al tweeduizend jaar geen staat meer gehad, maar er is altijd een Joodse gedachte geweest. Beschavingen hebben altijd hun eigen idee. Het is belangrijk te begrijpen dat het Russische idee het idee van een beschaving is. Er zijn veel minder beschavingen dan er landen zijn. Soms hebben grote beschavingen een klein idee, en kleine naties een groot idee.

Het Braziliaanse idee is er wel degelijk, het is verbonden met een zekere breking van het Portugese idee. Het is sebastianismo, saudade, waar de dichters Fernando Pessoa en Teixeira de Pescoaes prachtig over schreven... Maar er is geen Keniaans idee. Maar er is een Afrikaans idee in Afrika. En verschillende Afrikaanse beschavingen dragen, zo u wilt, de kiemen van ideeën in zich. In mijn Noomachy was ik gewoon de ideeën aan het verkennen van beschavingen in verschillende delen van de wereld, bij verschillende volkeren.

Het is dom om de kwaliteit van ideeën te meten aan de hand van BBP-indicatoren of het niveau van technische ontwikkeling. Om op te scheppen, om te zeggen: we hebben een iPhone en kunstmatige intelligentie. Als het nodig is om een kunstmatige te hebben, betekent het dat het niet goed is met de natuurlijke... De iPhone is geen idee! Het kan niet worden vervangen door een geheel van technische capaciteiten. Een idee dat zich verbergt in de jungle van deze technische objecten is in de regel iets miezerigs, onbeduidends. Een idee is een uiterst subtiele, delicate, sublieme realiteit. Er zijn dingen waarover alleen met zorgvuldige woordkeus en intonatie gesproken mag worden. En wanneer wij het woord 'idee' uitspreken, net zoals wanneer wij het woord 'God' horen, het woord 'dood', 'goedheid', 'schoonheid', moeten wij onszelf innerlijk verzamelen.

- Hoe verschillen beschavingsideeën? In omvang, in inhoud?

- Ik denk dat ideeën in de eerste plaats verschillen in hun schoonheid. De omvang van een idee komt voort uit zijn verzadiging met schoonheid en goed. Het Russische idee is mooi, goed en waar. Het heeft de eigenschappen van een metafysische esthetica, omdat het niet utilitaristisch is. Het Russische volk is noch pragmatisch, noch individualistisch. Russen worden niet gemotiveerd door overleving. Het Russische idee is een vitaal idee, noch geforceerd noch abstract. Het is een deel van wat ons bloed door onze aderen laat stromen. De ziel maakt een Russisch persoon Russisch. Niet een regel in een paspoort, niet uiterlijke kenmerken.

Als we respectvol vragen, wat draagt u in u, het Russische idee? Misschien zal het dan een gesprek met ons beginnen - een historisch, cultureel, intern gesprek. Het zal ons vertellen over de oude Slaven, hun gewoonten, rituelen, banden met andere volkeren, dan over wat het kreeg toen de Russische staat onder leiding van de Varangiërs werd gevormd, en dan gaat het gesprek verder over de Kiev-periode. Toen gebeurde er iets met het Russische idee, er was een opsplitsing van de Kievanische staat in vorstendommen. En de Russische gedachte via "Het verhaal van de veldtocht van Igor", spreekt via de auteur alle Russische vorsten aan op de noodzaak zich te verenigen tegenover de Polovjetsers. Zij luisterden niet naar haar, en als gevolg daarvan is Rusland onder Mongolen verschenen. Maar of het Russische idee daardoor gered of verloren is, is een uiterst ingewikkelde vraag. Iemand was niet onder de Mongolen en verdween, maar iemand daarentegen wel en bereikte later een enorm succes.

Wij kwamen in de 15e eeuw onder de Horde vandaan en riepen in de 16e eeuw het Koninkrijk Moskou uit. Ons Russische idee kreeg een keizerlijk purper en nam de gedaante aan van Moskou als het Derde Rome. Later komt zij in de verschrikkelijke beproevingen van de Tijd der Troebelen terecht en overwint deze door de verkiezing van de Romanovs. Dan splijt het kerkschisma het Russische idee in tweeën. Het is een tragedie. Vanaf die tijd zijn de Russen in zekere zin schizofreen geworden. Twee stemmen die voortdurend met elkaar twisten: we hebben Moskou en Sint-Petersburg half, orthodoxie en oud-gelovigen, Slavofilisme en Westernisme ...

De geschiedenis van de ziekte van het Russische idee begint. Slavofielen bieden het aan om te genezen, om de eenheid te herstellen die in het Petrovsky-tijdperk verloren is gegaan, terwijl Westerlingen zeggen dat er helemaal geen behoefte is aan een Russisch idee.

In de XXe eeuw kwamen we meer in contact met de Slavofielen - dit is de Zilveren Eeuw, we begonnen de Slavofiele verwerkelijking te voelen in de Russische religieuze filosofie.

En plotseling een andere catastrofe - de Bolsjewieken kwamen aan de macht als dragers van een of andere ongelooflijke - en niet verwesterde of Slavofiele - ideologie. Het lijkt erop dat er zeker niets Russisch meer was. Maar plotseling, tegen alles in, herkent een groot deel van het Russische volk het Russische idee... in het communisme.

Na de vernietiging van de Sovjet-Unie is er een volledig verwesterd, liberaal idee tot ons gekomen, dat onverenigbaar is met het Russische idee. In '91 heerste in ons land een "niet-Russisch idee", dat zei: alles wat Russisch is - zowel rechts als links, en rood en wit - is overbodig, wij hebben geen speciale manier, er is geen Russisch idee! Alles wat Russisch was in de jaren 90 werd alleen maar uitgelachen.

In 2000 kwam Poetin en zei: nee, we hadden haast, laten we teruggaan naar de realiteit. En hoewel de elite het Russische idee bleef bespotten en nu doorgaat, begon het volk zelf de stem te verheffen dat het Russische idee hij nodig heeft. Vitaal... En telkens als er een aanwijzing was dat het zich manifesteerde - in 2008 in de Kaukasus, op de Krim, in Donbass, tijdens de Russische Lente, tijdens de overwinning in Syrië, tijdens de volgende ronde van het conflict met het Westen - reageerden de mensen zeer levendig. Het Russische idee geeft ons tekenen dat het leeft, hoewel, ja, het is onderdrukt en ziek vandaag.

Een interessant punt: het Russische idee leeft niet onder de bevolking. Als we de bevolking naar dit idee vragen, horen we iets onbegrijpelijks: iemand wil een groter pensioen, en iemand heeft kiespijn ... Maar als we de mensen achter de bevolking zien, krijgen we een heel ander antwoord. Waar is de bevolking? Waar is het volk? In één en dezelfde persoon. Dit zijn twee kanten van ons wezen: de ene diep en oprecht, de andere oppervlakkig, kortstondig. De bevolking heeft sociale voordelen nodig - een carrière, verzadiging, sociale liften. Maar de mensen reageren op heel andere, immateriële impulsen. Daarom zegt het volk: wij willen absoluut niet het liberale idee, dat de elite oplegt.

Als we alles samenvoegen, zien we de ongelooflijke geschiedenis van het Russische idee, hoe het door de generaties heen heeft geleefd. Het Russische idee is niet onze schepping, maar datgene wat ons schept. Het idee creëert door de geschiedenis heen een volk met zijn paradoxen, zijn problemen, zijn tragedies, zijn oorlogen, zijn lijden, zijn verworvenheden, zijn trots.

- Zijn er behalve schoonheid nog andere onmisbare bestanddelen voor een beschaving en een specifiek Russisch idee? Energie, misschien?
Het idee leeft, of het leeft niet. Als een idee in een stopcontact moet worden gestoken, is het een stofzuiger, in het beste geval een computer, maar geen idee. Plato heeft een formule: ideeën zweven of sterven. Een idee is wat ons ons maakt. Het is onze taal, onze cultuur, ons lijden, en onze zonden, en onze juistheid, en onze fouten, onze keuzes. Wij zijn een organisch onderdeel van dat idee.

Als liberalen zeggen dat het niet bestaat, doden ze het zo. Er is geen neutrale positie in deze zin. Het is geen raadspelletje: is het of is het niet. Het is heel belangrijk om te zeggen, "Wees!" - is een daad van spirituele creatie. Als we "ja!" zeggen tegen het Russische idee, bestaat het. Het antwoordt ook "ja!" op ons. En dan zijn er nog mensen. En dus... een bevolking...

- Is het Russische idee zoals u het ziet monolithisch of zijn er verschillende varianten van zijn ontwikkeling?

Ik denk niet dat iemand kan beweren het monopolie te hebben op het Russische idee. Hier komt het erop aan het bestaan ervan te erkennen. Want voor sommigen heeft het Russische idee een eigen bestaan, en voor anderen is het een produkt van een constructie (het zal zijn zoals wij het zullen bouwen). Ik maak me zorgen over hen die van mening zijn dat de Russische gedachte bestaat, en we lezen verschillende gezichten van de Russische gedachte in de Russische geschiedenis. Maar als men ervan uitgaat dat het Russische idee een produkt is van intellectuele creativiteit, dat wil zeggen dat het secundair is en een bovenbouw vormt over iets materieels, dan wordt het idee in dit geval een schijnwereld.

Als wij geloven dat het Russische idee is, dan geloven wij dat het volk is, want het Russische idee is onze ziel. In dit geval heeft het natuurlijk vele versies. Mensen die zich realiseren deel uit te maken van het volk, zullen de vraag over de Russische gedachte beantwoorden met verschillende formuleringen, maar het gemeenschappelijke zal de intonatie, de toon zijn. Het is een geschil tussen Russen over de nationale idee, zoals bijvoorbeeld in "De gebroeders Karamazov" van Dostojevski. Elke Karamazov, elk personage is een andere versie van het Russische idee. Daar, zelfs in Smerdyakov, is er enige, zij het vervormde, glimp van de Russische gedachte. Dostojevski is zo'n Russische schrijver dat hij niets niet-Russisch kan portretteren. Alles wat hij schrijft wordt Russisch in zijn Russische ziel. Zelfs wanneer hij maniakken en schurken portretteert: hij heeft zowel Russische ondeugd als heiligheid. Dit is een ruimte van liefde voor Russisch en acceptatie van Russisch, dit is de muziek van het Russische idee.

Mijn kennissen, Joeri Mamlejev en Eduard Limonov, die nu helaas dood zijn, besloten in hun jeugd: de communisten hier in de USSR zijn verschrikkelijk, dus ik ga naar het Westen, waar vrijheid is en ik zal daar schrijven. Toen zij daar aankwamen, zagen zij dat Rusland in welke staat dan ook, zelfs het communistische, dat hen niet beviel, hun lot was en dat het Westen niet hun lot was. Het gaat dieper dan het leuk/niet leuk vinden van de ideologie, of het politieke regime bij hen past of niet. Rusland is de essentie van Mamleyev, Limonov, jij, ik, ieder Russisch mens. Wie we ook zijn, religieuze orthodoxe fundamentalisten of seculiere agnostici, de Rus leeft in beiden, in de heilige en in de zondaar. En dit vormt onze eenheid.

De liberalen kunnen het Russische idee niet hebben, omdat voor hun filosofie de maat van alle dingen het individu is. In de liberale ideologie is het individu een persoon, ontdaan van alle banden met de collectieve identiteit. Eerst werd hij door de protestantse hervorming losgemaakt van de kerk, daarna van de traditionele middeleeuwse landgoederen, hij werd een burgerlijke individualist, daarna werd hij bevrijd van nationale grenzen, hij werd een kosmopoliet, en vandaag is hij ook bevrijd van genderidentiteit. Dus om te spreken van een liberale versie van het Russische idee is een contradictie in onderwerp. Het communistische of nationalistische Russische idee zijn dubieuze constructies, maar het liberale idee is een openlijke tegenspraak.

Als Russische nationalisten al een Russisch idee hebben, dan is dat uiterst vertekend: Russen hebben altijd in een polyetnische staat geleefd, lees Lev Gumilev. Wij zijn nooit zuiver raciaal Slavisch geweest, wij hebben altijd Turkisch, Fins-Oegrisch en andere insluitsels gehad. Russisch nationalisme is een kunstmatig verschijnsel, bijna net zo on-Russisch als liberalisme.

En de Russische communisten hebben een nog dubieuzere band met de Russische gedachte, omdat zij proberen het Russische verlangen naar rechtvaardigheid en een goede samenleving te combineren met de idealen van het communisme. Ik denk dat het een intellectuele zwakte is, maar tegelijkertijd is het onmogelijk om een zeker verband tussen de Sovjet-periode en de Russische gedachte te ontkennen. Maar dit zegt alleen iets over de kracht van het Russische begin, dat in staat is om zelfs Russofoob marxisme, internationalisme en materialisme te verteren.

En dus wanneer we deze drie versies (liberalisme, communisme en nationalisme) terzijde schuiven, de rotzooi uit Rusland halen, alle andere vectoren om de Russische idee te vinden, alles wat gebouwd is op een oprechte liefde voor het Russische volk, die voortkomt uit een zorgvuldige lezing van de Russische geschiedenis - is heel goed mogelijk. De Russische gedachte beweert niet precies samen te vallen met het Eurazianisme, het Slavofilisme, de Orthodoxie, maar zij geeft duidelijk aan wat er vreemd aan is.

En nu zien we voorbij de zuiver westerse modernistische politieke ideologieën (liberalisme, communisme en nationalisme): de enorme rijkdom van het Russisch-orthodoxe denken, de Byzantijnse traditie, een bijzondere holistische (holistische) ontologie, de Russische godsdienstfilosofie die niet strikt Slavofiel was, de Gouden Eeuw van Poesjkin, Dostojevski en Tolstoj.

We zullen de Russische Zilveren Eeuw zien, waarin ook het Russische idee leefde. Geen van de genieën uit de Zilveren Eeuw - Merezjkovski, Tsvetajeva, Rozanov, Sergej Boelgakov, Florenski, wie dan ook - valt onder de liberalen, de communisten of de nationalisten. Zij zijn de ontdekkers en verkenners van hele oorspronkelijke continenten van het Russische denken. Wat jammer dat deze gebieden van geest vandaag de dag verwaarloosd worden. Waarom worden ze verwaarloosd? Omdat we de hele tijd praten en discussiëren over economie, over hoe goed of slecht de Sovjet-Unie was. Maar daar gaat dit helemaal niet over... En wanneer wij voortdurend ruzie maken over de verkeerde dingen, lijkt al het aanwezige ons onbelangrijk.

Wij zien bijvoorbeeld niet in dat het Eurazianisme geen dogma of canon is, maar slechts een uitnodiging om verder te denken dan bepaalde clichés; het is een verdere ontwikkeling van het Slavofiele denken. Laten we de samenleving de kans geven deze wegen opnieuw te bewandelen: de Slavofielen, de Euraziërs, de Russische religieuze filosofen, de weg van Dostojevski, of zelfs de omstreden, maar belangrijke weg van Tolstoj, de weg van de Zilveren Eeuw... Maar waar zijn de Russische Tolstoi's vandaag? In plaats daarvan zijn er voorstanders van de ontwikkeling van AI, bezitters van de iPhone 12, en journalisten die tieren over dingen waar ze absoluut niets van begrijpen. Zodra wij deze cruciale operatie om het heersende, van buitenaf opgelegde westerse imperialistische, kolonialistische politieke denken te ontmantelen, hebben uitgevoerd, zullen wij een gigantische uitgestrektheid van het Russische denken ontdekken.

- Heb ik u goed begrepen, dat het Russische idee gevolgd kan worden in elk staatsbestel?

En het is geen vraag naar het Russische idee, het is een vraag naar een systeem. Een systeem bepaalt zijn eigen houding ten opzichte van het. Zo zegt: Ik ben het ermee eens - en het zal een politiek systeem zijn dat openstaat voor het Russische idee, en het zal er beter door naar voren komen. De formatie kan zeggen: Ik ken je niet, Russisch idee, ga weg. Het betekent niet dat het Russische idee zal verdwijnen. Maar dan zal het bevel er tegenin gaan. De formatie kan zeggen: Ik ben het Russische idee, en het zal zijn doel missen en een parodie blijken te zijn, een simulatie. Dit is een zeer subtiele kwestie. Onze staat en ons volk zijn verre van toevallig...

Het Russische idee, net als alle levende wezens, is mobiel. Het verdwijnt niet, zelfs niet waar wij het niet zien. En zodra we het proberen te herstellen, creëren we een beeltenis van het Russische idee, een schijnbeeld. In Peters tijd wordt de Russische staat opeens helemaal niet meer Russisch. Maar wanneer het erop lijkt dat het tot het einde der tijden westers, niet-Russisch zal zijn, verandert alles weer - in de 19e eeuw, tijdens het bewind van onze laatste tsaren, wordt het plotseling weer meer en meer Russisch. Of de Sovjet-Unie - het lijkt onmogelijk om iets te bedenken dat meer anti-Russisch is, maar ook hier ontkiemt het Russisch: collectivisme, gebrek aan individualisme, heroïsme, de wens om een grote staat op te bouwen, sociale rechtvaardigheid, afwijzing van het Westen ... Dit is ook een Russische eigenschap. Het Westen legt op, zegt: jullie moeten zijn zoals wij; er is geen ander - en jullie bijzonder - idee. Wij, Russen, proberen ons in alle tijden hardnekkig te onttrekken aan wat het Westen ons oplegt. We verliezen onszelf bijna, maar... en dan vinden we onszelf weer.

In ieder geval moet ik zeggen dat de staatsvorm die we in de jaren '90 hadden, iets openlijk Russofoob was, anti-Russisch ... Het was gericht tegen het Russische idee, tegen het Russische volk. Maar Poetin, die het regime niet veranderde, veranderde de inhoud, de maatstaf. Alles, zo lijkt het, bleef hetzelfde, maar er was veel meer Russisch. Nog niet genoeg, zelfs kritisch weinig, maar veel meer...

- En toch lijkt wat van de staat komt meer op een constructie, een schijnwereld.

Heel erg zelfs. De staat veinst de Russische gedachte in zekere zin - kijk maar naar de fysionomische kenmerken van de mensen die belast zijn met het binnenlands beleid. Welk Russisch idee? Kijk eens naar deze serie portretten! Maar hun cyclus is een klein gesjeheft, de elite van tijdelijke krachten heeft een korte levensduur, terwijl het Russische idee een lange heeft. Daarom kunnen de mensen deze constructie op een heel andere manier waarnemen, net zoals het communisme werd geherinterpreteerd, kunnen zij ook dit schijnwereldje herinterpreteren. Wij zien natuurlijk een vervalsing, een misverstand in het gezicht van het moderne Russische patriottisme, maar het appelleert niet aan een neutrale instantie, niet aan een leegte waaruit iets kan worden gekneed. In het diepst van de samenleving, slapen de mensen. En deze mensen die reageren op bepaalde tekenen - de Krim is van ons, de Russische lente, de Russische wereld - horen iets heel anders dan wat wordt gezegd door ambtenaren die hun onmiddellijke problemen proberen op te lossen. Daarom kan niet worden gezegd dat het een volledig simulacrum is. Hegel noemde het een truc van de wereldgeest: ieder mens denkt dat hij volgens zijn eigen logica handelt, maar alle mensen samen handelen niet volgens hun eigen logica. Het Russische idee is onze wereldgeest, de geest van de conciliaire Russische man. Er zijn veel factoren die erop wijzen dat het Russische idee eerder voordeel heeft gehaald uit het simulacrum dan omgekeerd.

- In uw boek over geopolitiek verschijnt Rusland als een "verzamelaar van imperium". Denkt u dat zo'n referentiepunt haalbaar is als men, volgens Heinrich Jordis von Lohausen, "denkt in millennia en continenten"?

Een imperium is gewoon een organisatie van supranationale gebieden. En de Europese Unie van vandaag is in zekere zin een imperium. De Sovjet-Unie was een imperium, de op Amerika georiënteerde wereld is ook een imperium, en China is een imperium, omdat het niet alleen een natiestaat is. Als we over het imperium spreken als een supranationaal systeem van controle, is het een prachtige manier om de maatschappij te organiseren. Een ander ding is dat imperium het tegenovergestelde is van imperialisme. Imperialisme is het opleggen van slechts één model op wereldschaal, terwijl imperium de schepping is van een soort instantie die tegenwicht kan bieden aan de meest uiteenlopende groepen - etnisch, religieus, sociaal, cultureel -, ruimten kan verenigen, hele werelden kan harmoniseren... De bestemming van Rusland is dus zonder twijfel een imperium te zijn. Maar een imperium van een nieuw type: democratisch, polycentrisch, multipolair, geen aanspraak makend op uniciteit, en ruimte biedend aan andere imperia - Chinees, islamitisch, Europees, Afrikaans, Latijns-Amerikaans...