Mołdowa i jej historia

Mołdowa[1] i jej historia[2]

Między Karpatami a Dniestrem – od Getów do Słowian

Historia Mołdowy jest organiczną częścią historii geto-dackiej (rumuńskiej), ale ma szereg cech charakterystycznych. Początkowo tereny Mołdowy zamieszkiwali Getowie, lud tracki bliski Dakom, niemniej jednak odmienny od nich. Terytorium osadnictwa Getów przylegało bezpośrednio do Wielkiego Stepu i było najbardziej wysuniętym na wschód ogniwem trackiego świata. Prawdopodobnie w późniejszych czasach Trakowie osiedlili się jeszcze dalej na wschód, jednak to właśnie w Mołdowie stopniowo nabrała kształtu ich wschodnia rubież, z której nie opuścili pomimo ciągłych fal najazdów turańskich – Scytów, Sarmatów, później germańskich Gotów i aż do Hunów, Awarów, Węgrów, Turków i Mongołów; Getowie mimo wszystko pozostali na terytorium Mołdawii[3].

W dobie powstania Wielkiej Dacji Getowie zbliżyli się do Daków, a znamienne jest, że na czele Dacji stał Get - król Burebista; według Strabona zjednoczenie Daków za panowania Burebisty nastąpiło pod przywództwem Getów.

Terytorium Mołdawii nie zostało włączone do rzymskiej prowincji Dacji, choć Trajan przeprowadził udaną kampanię przeciwko Getom, zdobywając południowe regiony Besarabii. W II – IV w. n.e. szeroko rozpowszechniona była tutaj kultura czerniachowska, która popadła w ruinę po najeździe Hunów. Oczywiście nosicielami kultury czerniachowskiej nie byli wyłącznie Trakowie, ale należeli do niej także Germanie (Goci i Gepidzi), Prasłowianie (Antowie) oraz Sarmaci i prawdopodobnie Bałtowie[4]. W miarę zbliżania się Hunów do Europy terytoria te weszły w strefę wpływów Hunów i stały się częścią ich Imperium.

W V-VI wieku plemiona starosłowiańskie - Sklawenowie i Antowie (Antowie byli prawdopodobnie mieszanym ludem słowiańsko-sarmackim) - zaczynają aktywnie rozprzestrzeniać się na terytorium Mołdawii. Stopniowo asymilują nosicieli kultury czerniachowskiej. W ten sposób ziemie te stają się częścią Wielkiej Sławii, rozciągającej się na obszarze Europy Wschodniej i obejmującej poprzedni horyzont tracki na wschodzie Bałkanów oraz nad Dunajem[5]. W VI wieku wspominany jest wódz Sklawinów osiadłych w dolnym biegu Dunaju, Radogost (lub Ardagast), który dokonywał najazdów na Bizancjum. Był sojusznikiem innego wodza Sklawinów, Musokiosa, panującego nad obszarem pomiędzy Karpatami a dopływem Dniestru, Seretem. Jednocześnie wspomniany jest na tych obszarach pewien „egzarcha Słowian” Paragast (? – zm. ok. 597). Od IX wieku ziemie te zamieszkiwane były przez wschodniosłowiańskie plemię Tywerców („Tiver”, *Tiv(e)rъ to starosłowiańska nazwa Dniestru, wśród Greków Τύρας – od indoeuropejskiego rdzenia *tur - „obracać”, „szybko płynąć”). Na wschód od nich osiedliło się inne wschodniosłowiańskie plemię Uliczów. Tywercy byli osiadłymi rolnikami, na zachodzie ich terytorium graniczyli z Wołochami, którzy zajmowali się głównie hodowcami bydła. W połowie X wieku stali się częścią Rusi Kijowskiej. Tywercy zasymilowali pozostałości Getów i innych plemion trackich, włączając je do swoich struktur, w których dominował archetyp rolniczy.

Prawdopodobnie pod atakami stepowych koczowników Turków ze wschodu (Pieczyngów w X wieku i Połowców w XI - XII wieku) Tywercy przenieśli się później na północ.

Wraz z tym w X wieku wpływy bułgarskie gwałtownie wzrosły na Bałkanach, a terytoria dolnego Dunaju i przyległe do niego obszary weszły w skład Carstwa Bułgarii. Dlatego do wschodniosłowiańskich dodano wpływy południowosłowiańskie, tworząc obszar słowiańskiego kontinuum. W XII i XIII w. pod panowaniem Księstwa Halickiego znalazły się także północne rejony Mołdawii, a czasem i całe jej terytorium. Wówczas w dolnym biegu Dniestru, na południe od Słowian i Wołochów, osiedlili się Brodnicy[6], osobny etnos o mieszanym pochodzeniu, który zamieszkiwał przygraniczne strefy Rusi Kijowskiej na południu – od Morza Azowskiego do Dniepru i Mołdawii.

W czasie podbojów mongolskich terytoria Brodników i południowo-wschodnie obszary między Karpatami a Dniestrem zostały włączone do Złotej Ordy.

Kiedy w XII w. ze środkowej Rumunii (z regionu Karpat) rozpoczęła się fala wtórnego rozprzestrzeniania się romańskojęzycznych Wołochów, pozostałości Tywerców, a także innych Słowian i częściowo Turków[7], uległy z kolei romanizacji, tworząc podstawę mołdawskiej grupy etnicznej. W ten sposób traccy Getowie najpierw przeszli intensywną slawizację (podczas której zatracili swój język getyjski), a później sami Słowianie-Tywercy zostali „zromanizowani” przez potomków Daków, którzy zachowali wschodnią łacinę z epoki podbojów rzymskich w obszarze Karpat i posuwali się na wschód. Procesowi temu sprzyjała wspólność religii (prawosławie) i rozmieszczenie głównych zawodów ludności - przybywający Wołosi zajmowali się głównie hodowcami bydła, a miejscowi Słowianie rolnikami.

W XIV wieku obszar wschodnich Karpat i prawego brzegu Dniestru, gdzie dominował ludność wołoska, stał się kulturalnym i politycznym centrum Mołdawii. Tam również miał miejsce formowanie się trzeciej politei rumuńskiej, Hospodarstwa Mołdawskiego.

Narodziny Mołdowy: od Dragosza do Muszatowiczów

Początek Hospodarstwa Mołdawskiego przypadł na XIV wiek, kiedy w wyniku osłabienia potęgi Złotej Ordy po zwycięstwie Węgrów nad Mongołami w 1345 roku, szereg terytoriów na zachód od rzeki Prut znalazło się pod wpływem węgierskim i uzyskało pewną samodzielność jako status „marki węgierskiej”. Pierwszym władcą tego nowej politei został wojewoda Dragosz[8], Dragoş Vodă, syn Bogdana, przesiedleniec z góralskiego obszaru Karpatów Maramures, zamieszkałego przez Wołochów, który od XI wieku stał się wasalnym terytorium Węgier, a następnie został bezpośrednio zintegrowany z nimi. Według źródeł węgierskich i mołdawskich, w 1352 roku (według innej wersji z 1345 lub 1359 roku) król węgierski Ludwik I Wielki (ur. 1326 – zm. 1382) wysłał na te ziemie wojewodę Dragosza, aby założył tam nową politeję. Wojewoda Dragosz zebrał armia i wypychając Mongołów za Dniestr, znacznie powiększył dawne terytoria podlegające Węgrom. Podbite przez niego południowe ziemie Mołdawii otrzymały później nazwę Besarabia (lub Basarabia od założyciela państwa wołoskiego Basaraba I). Począwszy od tego okresu zaczęły one być intensywnie zasiedlane przez Wołochów.

Legenda o powstaniu Mołdawii łączy ją z polowaniem Dragosza na dzikiego byka – żubra (zimbru)[9]. Według legendy Dragosz i jego wierny pies Mołda gonili rannego żubra, który wpadł do rzeki, gdzie nieustraszony pies skoczył za nim i natychmiast został pochłonięty przez otchłań. Na cześć wiernego psa Dragosz nazwał rzekę i cały kraj Mołdawią, a głowa żubra stała się odtąd herbem Mołdawii. Kraj, do którego wkroczył Dragosz i jego towarzysze w pogoni za żubrem, tak bardzo im się spodobał, że postanowili się tam osiedlić. Samo miejsce, w którym odbywało się polowanie, otrzymało nazwę Baia i stało się pierwszą stolicą Mołdawii.

Według Lovinescu w mołdawskich legendach za pierwszego przodka Mołdawian uważany jest Biały Żubr. Zamieszkiwał na świętej górze Ceahlău. Inne miejsce występowania świętego Białego Żubra nazywane jest czasem inną, świętą górą Kaliman w Karpatach Wschodnich, gdzie od zarania dziejów na rozkaz Boga strzeże tego żubra przez osobny ród – Chucjan, którego głowa nazywa się Ile. Później święty ród Chucjan, w miarę degradacji ludzkości, został zmuszony do ukrycia się pod górą Kaliman. Lovinescu przybliża obraz Chucjan strzegących Białego Żubra do „rachmanów” – duchów przodków żyjących w podziemiach[10].

Wojewoda Dragosz przekazał władzę swojemu synowi Sasowi, a on swojemu synowi Balcowi. W tym momencie skończyła się dynastia Dragosza, a władza w Mołdawii przeszła w ręce Bogdana I (ur. ok. 1307 – zm. 1367).

Za Bogdana I Mołdawia stała się niezależnym hospodarstwem, gdyż to właśnie on jest uważany za twórcę państwowości mołdawskiej – w sensie politycznym, podczas gdy Wojewoda Dragosz (podobnie jak Czarny Wojewoda Wołoszczyzny) występuje w roli figury mitologicznej, archetypu mołdawskiego władcy. W 1365 roku król węgierski Ludwik I uznał niepodległość Mołdawii od Węgier. Bogdanowi I udało się obronić suwerenność Mołdawii nie tylko przed Węgrami, ale także przed presją Złotej Ordy, która nie pogodziła się z utratą terytoriów Naddniestrza, a także rosnącego wówczas Królestwa Polskiego. Bogdan I przekazał tron swojemu synowi Latco (ur. ok. 1345 – zm. 1375), który podjął próbę przejścia na katolicyzm, jednak pod naciskiem ludu powrócił do prawosławia.

Latco zastąpił hospodar Costea (ur. ok. 1328 – zm. ok. 1387), żonaty z córką Bogdana I – Muszatą, od której ród ten otrzymał nazwę Muszatowicz.
  Po Latco panowali jego synowie.

Za pierwszego syna Piotra I Muszatowicza (? - zm. 1391) Mołdawia stała się ważną siłą polityczną w regionie. Z jednej strony Piotr I Muszatowicz uznał zwierzchnictwo polskiego króla Jagiełły, który włączył Mołdawię w strefie wpływów państwa polsko-litewskiego. Piotr I Muszatowicz nawiązał stosunki matrymonialne z rodziną Jagiełłów. Z drugiej równocześnie zdecydowanie wzmacniał on prawosławny komponent swojego hospodarstwa, mianując, z pominięciem patriarchy Konstantynopola, za pośrednictwem metropolity halickiego, zwierzchnika Mołdawskiego Kościoła Prawosławnego. W tym okresie Mołdawia zbliżyła się także do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Pod panowaniem tego władcy powiększyły się terytoria Mołdawii, pojawiły się nowe miasta i twierdze, budowane były cerkwie i katedry. Stolicą Mołdawii stało się miasto Suczawa. Rozpoczynało się bicie własnej monety.

Następcą Piotra I Muszatowicza na tronie został jego brat Roman I (? - zm. 1400). Zaczął także rządzić jako wasal królestwa polsko-litewskiego, później jednak wdał się w wewnętrzne intrygi Polski, wspierając księcia podolskiego, co doprowadziło do najazdu wojsk polskich na Mołdawię i jego pojmania. Został zmuszony do przekazania tronu swojemu synowi Stefanowi I (ok. 1364 - 1399), który odnowił przysięgę wierności Polakom i powrócił do dotychczasowej polityki lojalności wobec Jagiełły. Bezpośrednio zadeklarował pełne przestrzeganie interesów Polski, w tym obietnicę konfrontacji z jej wrogami – w tym Węgrami i Wołoszczyzną. Doprowadziło to do najazdu armii węgierskiej, która rozbiła wojska mołdawskie pod twierdzą Neamț.

Kolejnym władcą Mołdawii był syn Romana I, Aleksander Dobry (? - zm. 1432). Według jednej z wersji hospodar wołoski Mircza Stary pomógł Aleksandrowi Dobremu wstąpić na tron, co uczyniło obydwa państwa rumuńskie sojusznikami. Wraz z tym w dalszym ciągu koncentrował się on na Polsce (a zwłaszcza na Litwie i wielkim księciu Witoldzie, a później Świdrygiele), brał udział w polsko-litewskich kampaniach wojskowych przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu, m.in. w bitwie pod Grunwaldem.

Pod panowaniem Aleksandra Dobrego Mołdawia stała się jeszcze silniejsza. W 1401 roku udało mu się uzyskać uznanie niezależności Mołdawskiego Kościoła Prawosławnego przez Patriarchat Konstantynopolitański.

Kiedy zmarł Aleksander Dobry, w kraju rozpoczął się rozłam dynastyczny pomiędzy jego synami, którzy rozpoczęli walkę o władzę. W efekcie Mołdawia rozpadła się na dwie części – część północna (Țara de Sus ze stolicą w Suczawie) uznała za hospodara Eliasza I (? -  zm. 1447), a część południowa (Țara de Jos ze stolicą w Vaslui) uznała Stefana II (ur. 1409 – zm. 1448). Konflikty doprowadziły do ​​​​gwałtownego osłabienia Mołdawii i jej chwilowej niezdolności do odgrywania samodzielnej roli w Europie Wschodniej.

Historia Mołdawii wspomina innego, tajemniczego wojewody, który rządził zaledwie kilka miesięcy – Ciubăr Vodă, którego według legendy „zjadły szczury”. Przypomnijmy tu władcę polskiej dynastii Popiela, który został także „zjedzony przez szczury”[11]. Vasile Lovinescu uważa, że postać ta, popularna w mołdawskiej tradycji ludowej i literaturze, jest prototypem błazna, uosabiającym nie węgierskiego dowódcy wojskowego z Transylwanii[12], ale metafizycznego gestalta „króla świata”[13], ucieleśniającą ideę świętego monarchy[14]. Z punktu widzenia Lovinescu wzmianka o Ciubăr Vodă w szeregu władców mołdawskich przed Stefanem III Wielkiego wskazuje na przekazanie mu szczególnej świętej misji.

Ștefan cel Mare: Suczawa – Trzeci Rzym

Kres podziałowi Mołdowy położył Stefan III Wielki (ur. 1429 – zm. 1504), po rumuńsku Ștefan cel Mare, uważany za najpotężniejszego i najsłynniejszego władcę tego kraju. Stefan III przywrócił jedność państwa i uczynił z Mołdawii niezależne mocarstwo wschodnioeuropejskie, które zdołało obronić swoją suwerenność nad innymi regionalnymi hegemonami – przede wszystkim Imperium Osmańskim, a także Węgrami i Polską. Stefan III zawarł sojusz z Wielkim Księstwem Moskiewskim, a na sąsiedniej Wołoszczyźnie poparł Włada III Palownika, któremu pomógł wrócić na tron. Z Władem III Drakulą łączyła go chęć obrony niezależności zarówno przed Węgrami, jak i Turkami. Wraz z tym Stefan III skutecznie przeciwstawił się proosmańskiej polityce Radu III Pięknego i Basaraba III Starego.

Stefan III był znakomitym strategiem wojskowym i wygrał prawie wszystkie bitwy, w których brał udział. Tym samym pokonał Węgrów Mateusza Korwina w bitwie pod Bai, co zapewniło Mołdowie całkowitą niezależność. Wygrał także szereg strategicznie ważnych bitew z wojskami osmańskimi, uniemożliwiając Turkom zajęcie Mołdowy – w szczególności pokonując ogromną armię Sulejmana Paszy (ur. 1467 – zm. 1547) w pobliżu miasta Vaslui, która była kilkakrotnie większa od mołdawskiej armii, co wzbudziło podziw całego świata chrześcijańskiego, w tym także i papieża. Jednakowoż równocześnie został ostatecznie zmuszony do uznania hołdownictwa wobec Turków, co w praktyce miało charakter raczej względny i formalny.

Pod koniec swego panowania Stefan III stanął w obliczu prób wzmocnienia przez państwo polsko-litewskie swoich wpływów w Mołdowie, podobnie jak miało to miejsce za czasów wczesnych Muszatowiczów. W 1497 roku wojska mołdawskie pokonały wojska polskie w bitwie pod Koźminem.

Stefan III wprowadził szereg ważnych regulacji politycznych, które wzmocniły scentralizowany charakter państwa, nadały chłopom określone prawa i wolności (prawo do służby wojskowej) oraz ograniczyły pełnomocnictwa właścicieli patrymonialnych. Za Stefana III zbudowano liczne twierdze i port Cetatea Albă .

Stefan III Wielki aktywnie przyczynił się do umocnienia prawosławia w Mołdawii, budował kościoły i klasztory. Za panowania Stefana III nastąpił upadek Bizancjum, co dotkliwie podniosło problem przeniesienia bizantyjskiej misji katechonicznej. Wraz z Wołoszczyzną Włada III Drakuli Mołdawia stała się kolejnym pretendentem do sukcesji tej misji. To w tym kontekście należy rozpatrywać osobowość i politykę Stefana III Wielkiego, zwanego także Stefanem Świętym. Po zajęciu Bizancjum przez Turków krajami, które zachowały jednocześnie zarówno prawosławie, jak i niezależność, były Wołoszczyzna, Mołdawia i Ruś Moskiewska, która została wyzwolona spod rozpadającej się Złotej Ordy. Inne państwo, prawosławna Gruzja, które również miało podstawy do proklamowania funkcji katechonicznej, za panowania Grzegorza VIII (ur. 1417 – zm. 1476) przeżyło kryzys wewnętrzny i początek swojego nieodwracalnego upadku. Wprawdzie przeniesienie katechonicznego dziedzictwa najdobitniej wyrażała Moskwa (doktryna Moskwy – Trzeciego Rzymu), lecz zarówno na Wołoszczyźnie Włada III Draculi, jak i w Mołdawii Stefana III Wielkiego można w pełni dostrzec echa dziedzictwa bizantyjskiego. Stało się to szczególnie widoczne w momentach zwycięstw militarnych Stefana III Wielkiego, z których każde było postrzegane w świadomości prawosławnych Mołdawian jako dowód historycznej i eschatologicznej misji mocarstwa mołdawskiego. Dlatego też, podobnie jak w przypadku wołoskiego Târgoviște, można z pewną dozą konwencji mówić o teorii „Suczawy – Trzeciego Rzymu”, gdyż obecność silnego hospodarstwa prawosławnego, zdolnego obronić swą niezależność od Turków, ugruntować suwerenność, a także zachować wiarę prawosławną w sposób nienaruszalny (w obliczu katolików – zarówno Węgrów, jak i Polaków) stawiało Mołdowę w wyjątkowej pozycji jako spadkobiercę funkcji imperialnej w jej prawosławnym rozumieniu.

Po Ștefan cel Mare

Ogólnie rzecz biorąc, w XVI wieku wpływy Turków wzrosły, chociaż Mołdowa, a także sąsiednia Wołoszczyzna, w przeciwieństwie do ludów południowosłowiańskich (Bułgarzy i Serbowie), nigdy nie zostały całkowicie podporządkowane Imperium Osmańskiemu, broniąc znacznej części niezależność w sprawach polityki wewnętrznej. Mołdawianie w pełni zachowali także swoją prawosławną tożsamość, tradycję monastyczną i liturgię cerkiewno-słowiańską.

Po śmierci Stefana III hospodarem Mołdawii został jego syn Bogdan III (ur. 1479 – ur. 1517), który w zasadzie kontynuował politykę ojca. Odziedziczył napięte stosunki z Polską, co doprowadziło do szeregu starć militarnych, a także podległość od Imperium Osmańskiego, ograniczającą się jednak do regularnego płacenia daniny. Konflikty trwały także z Wołoszczyzną, której władcy nie tracili nadziei na podporządkowanie sobie Mołdawii, wspierając korzystnych dla siebie kandydatów na tron mołdawski.

Mniej więcej w tym duchu panował również syn Bogdana III, Stefan IV Młody (Ștefăniță) (ur. 1506 – zm. 1527), okrutny władca, za którego panowania doszło do kilku starć militarnych pomiędzy Mołdową a Wołoszczyzną. Następnie nieślubny syn Stefana III, Piotr Rares (ur. ok. 1487 – zm. 1546), dwukrotnie wstąpił na tron Mołdawii. Pod jego rządami armie osmańskie Sulejmana Wspaniałego (1494–1566) najechały Mołdawię, zdobyły stolicę Suczawę i znacznie wzmocniły swoją władzę nad jej terytoriami. Początkowo Turcy umieścili swojego protegowanego nad Mołdawią, ale Piotrowi Raresowi udało się odzyskać tron i nieco złagodzić nacisk Wysokiej Porty.

Piotr Rares był zmuszony wysłać swojego syna Eliasza II (ur. 1531 – zm. 1562) jako zakładnika do Stambułu, który został kolejnym władcą Mołdawii. Wychowany w środowisku muzułmańskim Eliasz II był posłusznym narzędziem w rękach Osmanów i pod koniec życia przeszedł na islam, wyrzekając się władzy w Mołdawii na rzecz swojego brata Stefana VI (? – zm. 1552). Po tym, jak Stefan VI został zamordowany w wyniku spisku niezadowolonych z jego polityki bojarów, do władzy w Mołdawii doszedł przedstawiciel rodu bojarskiego Aleksander IV Lăpușneanu (? - 1568). Jego władza nie była silna, a po obaleniu udało mu się odzyskać tron jedynie dzięki pomocy Osmanów, którym pozostał całkowicie lojalny. Za Aleksandra IV Lăpușneanu w 1564 roku stolica Mołdawii została przeniesiona z Suczawy do Jass. Odtąd władcy mołdawscy koronowali się na króla w Jassach, w kościele św. Mikołaja.

Jednocześnie w tym okresie ponownie wzrastały wpływy Polski, co szczególnie wyraźnie objawiło się za panowania syna Aleksandra IV Lăpușneanu Bogdana IV (ur. 1555 – zm. 1574).

Jednak Mołdawianie, a także Wołosi i Transylwańczycy nie zrezygnowali z prób buntu przeciwko Turkom. Tym samym za panowania Arona Tyrana (? - zm. 1597), nieślubnego syna Aleksandra IV Lăpușneanu, Mołdawia zawarła antyosmański sojusz z Wołoszczyzną, co doprowadziło w 1594 roku do powstania w Jassach, nowej stolicy Mołdawii, i w Bukareszcie. W tym samym czasie sam Aron Tyrant doszedł do władzy dzięki ogromnej sumie wypłaconej Osmanom i przy wsparciu angielskiego ambasadora. Pomimo przynależności do koalicji antyosmańskiej Transylwańczycy i Węgrzy nie ufali Aronowi Tiranowi, podejrzewając go o tajne stosunki z Wysoką Portą i ostatecznie go obalili.

Władca Wołoszczyzny, Michał Waleczny z dynastii Basarabów, jak widzieliśmy, na krótki czas zjednoczył pod swoją koroną wszystkie trzy rumuńskie księstwa[15] - Transylwanię, Wołoszczyznę i Mołdawię. W tym czasie Mołdawią rządził polski protegowany Jeremi Mohyła (ur. 1555 – zm. 1606), który ingerował w antyturecką politykę Michała. Michał obalił go z tronu, jednak pozostawione przez niego garnizony w Mołdawii nie mogły oprzeć się najazdowi Polaków, którzy ponownie przywrócili władzę Jeremi Mohyłowi.

Na początku XVII wieku tron Mołdowy dwukrotnie zasiadał władca Wołoszczyzny Radu Mihnea (ur. 1586 – zm. 1626), który zaczął wprowadzać do Mołdowy pewne elementy społeczeństwa greckiego.

Pod panowaniem wnuka Aleksandra IV Lăpușneanu, Eliasza Aleksandra (1635-1675), ostatniego przedstawiciela męskiej linii Muszatowiczów, wpływy Greków w Mołdowie wzrosły jeszcze bardziej. Władca ten rozpoczął ostre represje wobec wpływowych mołdawskich arystokratów, co doprowadziło do jego obalenia. W rezultacie władcą Mołdawii został Arumun z Albanii, Bazyli Lupu (ur. 1595 – zm. 1661), który wprowadził do społeczeństwa mołdawskiego styl grekofilski i elementy bizantyjskie. W szczególności zachęcał do rozwoju cerkwi i placówek oświatowych. Przekazał duże sumy Patriarchatom Konstantynopola, Jerozolimy i Aleksandrii, a także Świętej Górze. Pod jego panowaniem w 1642 roku odbył się w Jassach sobór prawosławny, który przyjął dokument sporządzony przez metropolitę kijowskiego Piotra Mogilę (ur. 1596 – zm. 1647), potomka hospodara mołdawskiego Jeremi Mohyły, który uzyskał od króla polskiego prawo Kościoła prawosławnego pozostania odrębnym wyznaniem, odrębnym od unitów. W tym samym czasie w Mołdowie zaczęto drukować i wydano pierwsze książki mołdawskie – kroniki historyczne oraz prawosławne teksty liturgiczne i doktrynalne.

Bazyli Lupu zawarł sojusz z hetmanatem i swoją politykę oparł na przyjaźni z Kozakami, w tym na małżeństwie swojej córki z synem Bogdana Chmielnickiego.

W stosunku do Wołoszczyzny polityka Mołdowy pod panowaniem Bazylego Lupu była dość agresywna – przy wsparciu władcy Transylwanii Jerzego Rakoczego Bazyli Lupu próbował obalić z tronu wołoskiego władcę Mateusza Basaraba, co jednak mu się nie udało. Ostatecznie sam Bazyli Lupu został obalony przez bojarów, a próby przywrócenia tronu opierając się na Kozakach i władzach osmańskich spełzły na niczym.

W epoce panowania Lupu wybitny mołdawski historyk i kronikarz Miron Costin (ur. 1633 – zm. 1691) stworzył swoje dzieła filozoficzne i historyczne. Costin był zwolennikiem walki z Imperium Osmańskim, ale głównym sojusznikiem w tym widział katolicką Polskę. Później jego dzieło kontynuował jego syn Nicolae Costin (ur. ok. 1660 – zm. 1712).

Misja Kantemirów: u początków filozofii rosyjskiej

Pod koniec XVII wieku hospodarem Mołdowy został Konstantyn Kantemir (ur. 1612 – zm. 1693), którego tureckie korzenie sięgały prawdopodobnie arystokratycznego rodu Chanatu Krymskiego (Kantemir – „Chan Temir”). Kantemir, tradycyjnie dla hospodarów Mołdowy, wysłał syna jako zakładnika do Stambułu, a sam prowadzi podwójną politykę, grając na sprzecznościach między mocarstwami chrześcijańskimi a Turkami, wspierając jedną lub drugą stronę, formalnie pozostając jednak w wasalnej zależności od Wysokiej Porty.

Największą postacią w mołdawskiej historii jest syn Konstantyna Kantemira, Dymitr Kantemir[16] (ur. 1673 – zm. 1723). Będąc zakładnikiem w Stambule, Dymitr Kantemir otrzymał doskonałe wykształcenie filozoficzne w greckim środowisku fanariotów. Był właścicielem pierwszych dzieł filozoficznych pisanych przez Mołdawian – „Metafizyka”[17], „Historia hieroglifów”[18], „Kanapa”[19], „O świadomości”, a także systematycznych rekonstrukcji mołdawskiej historii[20]. Osobne prace[21] poświęcił ideom holenderskiego alchemika van Helmonta[22] (ur. 1580 – zm. 1644)[23]. Przekład dzieł van Helmonta i komentarze Kantemira do nich uważane są za pierwsze teksty filozoficzne w historii Rumunii[24]. Dymitr Kantemir był zafascynowany kosmologią van Helmonta, opartą na hermetycznej teorii „gazu” (holenderska wymowa greckiego terminu „chaos”). Według tej teorii pomiędzy światem duchowym (niestworzonym) a kosmosem fizycznym, składającym się z elementów cielesnych, istnieje szczególny wymiar pośredni, który jest zarówno niestworzony, jak i stworzony. Tym samym stosunki między rzeczami i zjawiskami świata a boskim Umysłem opiera się na stale obecnym elemencie pośredniczącym, pełniącym rolę „zasady” (archaeus u nauczyciela van Helmonta Paracelsusa), gdzie przyczyna duchowa zamienia się w skutek cielesny[25]. Ta teoria obecności w świecie stworzonym szczególnego, niestworzonego wymiaru (gazu-chaosu van Helmonta) jest zgodna z prawosławną tradycją hezychastyczną niestworzonego Światła Tabor. Znaczące jest, że późniejsza rosyjska filozofia religijna skupi się właśnie na tym zagadnieniu, które determinuje całą strukturę rosyjskiej sofiologii. Tym samym mołdawskiego Dymitra Kantemira można uznać za jednego z pierwszych rosyjskich filozofów, który antycypował centralną linię kształtowania się rosyjskiego Logosu. Zważywszy, że myśliciel rosyjsko-ukraiński Grigorij Skoworoda (ur. 1722 – zm. 1794), który uważany jest za pierwszego, rosyjskiego filozofa, był młodszym rówieśnikiem Kantemira, okoliczność ta nabiera szczególnego znaczenia.

Wraz z tym Dymitr Kantemir był jednym z pierwszych autorów chrześcijańskich, który zaproponował ogólną rekonstrukcję historii Imperium Osmańskiego i opis religii islamskiej, z którą bliżej zapoznał się w Stambule. Jego praca na temat islamu[26] zawiera ważne informacje na temat sufizmu i eschatologii islamu, które stały się znane w Europie Zachodniej dopiero sto lat później.

W polityce Dymitra Kantemira polegał na Rosji i osobistej lojalności wobec Piotra I Wielkiego (ur. 1672 – zm. 1725), podpisując w 1711 r. porozumienie w sprawie wspólnej walki z Imperium Osmańskim, przysięgając wierność Rosji. To przesądziło o konflikcie rosyjsko-tureckim, który zakończył się przegraną przez Rosjan bitwą pod Prutem. Sam Dymitr Kantemir został zmuszony do ucieczki do Rosji, gdzie objął wysokie stanowisko na dworze, otrzymał tytuł księcia i członka rządu i do końca życia cieszył się wielkimi wpływami i sławą.

Osobowość Dymitra Kantemira łączyła w sobie pierwszego mołdawskiego filozofa, aktywnego działacza politycznego i twórcy prorosyjskiej linii mołdawskiej geopolityki. Szereg charakterystycznych cech osobowości Dymitra Kantemira pozwala porównać go z Piotrem II Petrowić-Niegoszem (ur. 1813 – zm. 1851) – władyki Czarnogóry, który był także metafizykiem, bojownikiem prawosławia i rusofilem[27]. Jego syn Antioch Kantemir[28] (ur. 1708 – zm. 1744) zasłynął jako wielki rosyjsko-mołdawski poeta i dyplomata, który był także hospodarem Mołdowy przez dwa lata (1705–1707). Antioch Kantemir założył pierwszą mołdawską Akademię w 1707 roku w Jassach. To właśnie Antioch Kantemir wprowadził do języka rosyjskiego szereg fundamentalnych terminów filozoficznych tradycji klasycznej – idea, zasada, pojęcie, substancja, natura, skupienie, wicher itp.[29]. I znów – tym razem w osobowości syna Dymitra Kantemira – widzimy, jak wielki wkład Mołdawian w kształtowanie się filozofii rosyjskiej.

Antioch Kantemir był zagorzałym zwolennikiem autokracji i przeciwnikiem swobód szlacheckich. To właśnie on przekazał petycję rosyjskiej szlachty do carycy Anny Iwanowny Romanowy (ur. 1693 – zm. 1740), która zawierała odrzucenie wczesnych wymagań („warunków”) Tajnej Rady, które ugruntowały oligarchiczny charakter rządu.

Ważną rolę w tym okresie historii Mołdawii odegrał mołdawski kronikarz i dowódca wojskowy Ion Neculce (ur. 1672 – zm. 1745), który kontynuował dzieło Mirona i Nikołaja Costina. Neculce był współpracownikiem Dymitra Kantemira i zwolennikiem zbliżenia z Rosją. Przy czym Niculce, podobnie jak Kantemir, wypracował spójną strukturę mołdawskiej tożsamości opartą na prawosławiu oraz walce o niezależność i suwerenność. Właśnie w tym duchu Niculce sporządził kroniki hospodarzy mołdawskich[30], które wychwalały bohaterstwo walczących o mołdawską tożsamość i potępiały tych, którzy ją porzucili ze względów pragmatycznych. Wezwanie do sojuszu z Rosją nie miało charakteru wyłącznie taktycznego, ale zostało pomyślane jako gwarancja wypełnienia przez Mołdowę jej historycznej misji, rozumianej jako połączenie funkcji katechonu z zachowaniem mołdawskiej tradycji i kultury ludowej. W konserwatywnej Rosji Niculce i Kantemir widzieli mocarstwo właśnie pod każdym względem bliskie – także obdarzone katechoniczną misją, a także broniące swojej tożsamości przed katolickim, protestanckim i modernistycznym Zachodem z jednej strony oraz muzułmańską Wysoką Portą, z drugiej.

Fanarioci i modernizacja

Na tronie mołdawskim Dymitra Kantemira zastąpił Nikołaj Mavrocordat (ur. 1670 – zm. 1730), należący do arystokratycznego i wpływowego, fanariockiego rodu. Był także daleko spokrewniony z dynastią mołdawską. Za czasów Mavrocordata rozpoczął się okres rządów fanariotów w Mołdawii. Wraz z nim wielu greckich arystokratów przeniosło się ze Stambułu do Jassów, co przyczyniło się do jeszcze większego wzmocnienia wpływów greckich w Mołdawii. Mavrocordat podziwiał autorów europejskiego oświecenia, którzy przyczynili się do szerzenia zachodnioeuropejskich idei naukowych w społeczeństwie mołdawskim. Dlatego w tym przypadku, obok wpływów czysto greckich, do Mołdawii docierają także wpływy nowożytności.

Grekiem był też inny hospodar Mołdowy – Grzegorz II Ghica (ur. 1690 – zm. 1752), który z przerwami czterokrotnie zasiadał na tronie mołdawskim. Prowadził tradycyjną politykę balansowania między Wysoką Portą a krajami chrześcijańskimi, jednak w przeciwieństwie do Dymitra Kantemira nie opowiadał się jednoznacznie po stronie Rosji. Odparł także wojska Habsburgów, które najechały terytorium Mołdowy.

Niemniej jednak wpływ Rosji na Mołdowę stopniowo rósł. Tak więc w 1774 roku, zgodnie z postanowieniami traktatu w Küczük Kajnardży, Mołdawia znalazła się pod protektoratem Imperium Rosyjskiego. Później, podczas wojny rosyjsko-tureckiej 1806–1812, Rosja zdobyła terytoria wschodniej części Hospodarstwa Mołdawskiego między Dniestrem a Prutem. Region ten, zwany Besarabią, został bezpośrednio przyłączony do Imperium Rosyjskiego, a ludność turecka i szerzej islamska częściowo uciekła na terytorium Wysokiej Porty i częściowo została deportowana na Krym. Kiszyniów stał się głównym miastem Besarabii. Besarabia pozostała częścią Imperium Rosyjskiego aż do jego upadku w 1917 roku.

W XIX wieku rewolucyjne, republikańskie idee i nastroje zaczęły przenikać do Mołdowy, a także na Wołoszczyznę. Rozrasta się sieć lóż masońskich i ruchów demokratycznych.

W 1821 r. powstanie pod wodzą Tudora Vladimirescu zajęło terytorium zarówno Mołdowy, jak i Wołoszczyzny. Po śmierci Vladimirescu na jakiś czas ustabilizowała się władza „Eterii”[31] Aleksandrosa Ipsilantis. Potem nastąpiła okupacja turecka w latach 1821–1822. Jednak nawet po tym idee demokratyczne i systemy filozoficzne zachodnioeuropejskiej nowoczesności aktywnie rozprzestrzeniają się w Mołdowie. Jednocześnie społeczeństwo mołdawskie było bardziej tradycyjne i konserwatywne w porównaniu do Wołoszczyzny i Transylwanii; prawosławie zachowało swoje dawne formy, a tradycje ludowe pozostały niezmienione. Było to w dużej mierze spowodowane wpływem konserwatywnej, monarchicznej i prawosławnej Rosji.

Jednym z najzdolniejszych władców Mołdowy tego okresu był Jan Sturdza (Ioniță Sandu Sturdza (ur. 1761 – zm. 1842), pochodzący z średniobojarskiego rodu, który został hospodarem Mołdowy po zakończeniu bezpośredniej okupacji tureckiej. W jego przypadku widzimy władcę nowej ery, kiedy kończy się era fanariotów. Popierali go przedstawiciele środowisk radykalnych, pozostających pod wpływem idei rewolucji francuskiej, łączących nacjonalizm z liberalnymi ideami zachodnioeuropejskiego oświecenia. Jan Sturdza podejmował próby zreformowania polityki Mołdowy w kluczu oświeceniowym, znosił własność klasztorną i opowiadał się za opracowaniem konstytucji odzwierciedlającej zasady republikańskie (oligarchiczne i demokratyczne). Jednak Jan Sturdza nie był w stanie w pełni zrealizować tego republikańskiego projektu.

Następcą Jana Sturdza został Michał Sturdza (ur. 1794 – zm. 1884), który rządził w latach 1834–1849 i prowadził podobną politykę.

Za panowania Grzegorza Aleksandra Ghica (ur. 1804 – zm. 1857) trwała sekularyzacja Mołdowy. Tak więc równe prawa przysługowały przedstawicielom innych wyznań chrześcijańskich – katolikom i protestantom. Grzegorz Aleksander Ghica budował politykę Mołdowy na zbliżeniu z mocarstwami Europy Zachodniej – Austrią i Francją. W rezultacie został odsunięty od władzy, udał się do Paryża, gdzie się zastrzelił.

Ostatnim władcą Mołdawii jako państwa wasalnego w strukturze Imperium Osmańskiego był Aleksander Jan Cuza. Cuza został wybrany na hospodara Mołdowy w okresie przemian ustrojowych społeczeństwa mołdawskiego, które ogólnie powtórzyły procesy zachodzące na Wołoszczyźnie. Co więcej, obydwa państwa, stojące na skraju całkowitej niezależności od szybko rozpadającego się Imperium Osmańskiego, zmierzały w stronę ostatecznego zjednoczenia. W 1859 roku na hospodara Wołoszczyzny wybrany został także Aleksander Jan Cuza, co ugruntowało jedność obydwóch państw. W strukturze mołdawskiej i wołoskiej historii historycznej (szerzej: rumuńskiej) historii najważniejsze wydarzenie następował w ten sposób: po dwóch tysiącleciach została przywrócona jedność Dacji pod panowaniem zjednoczonego władcy – domnitora Mołdawii i Wołoszczyzny. Zjednoczenie to – wprawdzie z zastrzeżeniem, że mówimy o okresie panowania konkretnego władcy Aleksandra Jana Cuzy – zostało zmuszone do uznania sułtana tureckiego w roku 1861.

Tak oto cały łańcuch władców Mołdawii, zapoczątkowany przez hospodara Dragosza, skończył się na Aleksandrze Janie Cuzie.
  Kolejnym władcą już zjednoczonego państwa był Karol I Hohenzollern[32].
  W 1918 roku Mołdawia została ogłoszona republiką, jednocześnie podjęto decyzję o ponownym połączeniu z Rumunią.

Mołdowa w wiekach XX i XXI

Po upadku tradycyjnych imperiów – Rosyjskiego, Osmańskiego i Austro-Węgier – po I wojnie światowej Mołdowa została podzielona na dwie części: zachodnie regiony (obejmujące obie dawne stolice – Suczawę i Jassy) oraz Besarabia stały się częścią Rumunii, a regiony Naddniestrza i lewego brzegu Dniestru zostały ogłoszone Mołdawską Autonomiczną Republiką Radziecką w składzie Ukrainy.

.W 1940 roku ZSRR wysłał wojska do Besarabii (wschodniej części Mołdowy) i zjednoczył zdobyte terytoria z lewym brzegiem Dniestru, wcześniej będącym częścią Ukrainy, w Mołdawską Socjalistyczną Republikę Radziecką. Ponadto Moskwa zobowiązała się do przekazania Ukrainie terenów Północnej Bukowiny. Stolicą Mołdawskiej SRR stało się główne miasto Besarabii – Kiszyniów.

Podczas II wojny światowej Rumunia stała się sojusznikiem Hitlera, a terytoria Mołdowy zostały zajęte przez Niemców. W 1944 roku zostały wyzwolone przez wojska radzieckie.
  Po zakończeniu II wojny światowej przedwojenne terytoria Mołdawskiej SRR wróciły do ZSRR, a w Rumunii powstał reżim komunistyczny przyjazny ZSRR.

Mołdowa pozostała częścią ZSRR aż do jego upadku. W 1991 roku Mołdowa zdecydowała się na pełną niepodległość, a jej pierwszym prezydentem na nowym stanowisku został polityk Mircea Snegur, o orientacji umiarkowanie liberalnej. W tym samym okresie wybuchł konflikt między oficjalnym rządem Kiszyniowa a terytorium Naddniestrza. W czasie konfliktu zbrojnego władze Naddniestrza ogłosiły utworzenie niepodległego państwa – Naddniestrzańskiej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki, której pierwszym prezydentem był Igor Smirnow. Ludność Naddniestrza była mieszana; oprócz Mołdawian znaczny odsetek stanowili Rosjanie i Ukraińcy. Przyczyną konfliktu była nacjonalistyczna i prorumuńska polityka Kiszyniowa, podczas gdy ludność Naddniestrza optowała za orientację prorosyjską. Z politycznego punktu widzenia Naddniestrze upierało się, że jest spadkobiercą Mołdawskiej Autonomicznej Republiki Radzieckiej, która istniała przed przystąpieniem Besarabii do ZSRR w 1940 roku. Naddniestrze uzyskało poparcie Rosji, co stworzyło problem polityczny – obecne władze Mołdawii nie kontrolują terytorium Naddniestrza, a samo Naddniestrze pozostaje nieuznane – pomimo wielokrotnych referendów, w których ludność jednomyślnie opowiadała się za przystąpieniem do Rosji.

Podczas konfliktu zbrojnego między Mołdową a Naddniestrzem ustanowiono parytet; status quo pozostało do dnia dzisiejszego.

Mirceę Snegura na stanowisku prezydenta Mołdowy w 1997 roku zastąpił liberał Petr Lucinschi, zwolennik zbliżenia Mołdawii z Europą Zachodnią i dalszego dystansowania się od Rosji. Jego rządy doprowadziły do pogorszenia warunków życia ludności, a w 2001 roku zastąpił go przywódca mołdawskich komunistów Władimir Woronin, który wręcz przeciwnie, głosił potrzebę zbliżenia Kiszyniowa i Moskwy. Rządy Woronina nie zmieniły jednak ogólnej sytuacji w Mołdowie, gdzie społeczeństwo zostało podzielone na dwie w miarę równe połowy: prorosyjską i prozachodnią (prorumuńską). Wprawdzie Woronin nominalnie reprezentował partię prorosyjską, w stosunkach z Rosją nie osiągnięto istotnego postępu. Doprowadziło to do kryzysu politycznego lat 2009 – 2010, podczas którego zastąpiono kilku pełniących obowiązki prezydentów Mołdawii, aż do objęcia tego stanowiska w 2012 roku przez Nicolae Timofti o niepewnych poglądach politycznych i geopolitycznych.

Następnie Mołdowa faktycznie pogrążyła się w trybie kryzysowym. W czasie prezydentury Igora Dodona (2016 – 2020) był on kilkukrotnie odwoływany ze stanowiska decyzją Sądu Konstytucyjnego Republiki Mołdowy, uprawnienia przekazano Przewodniczącemu Parlamentu Republiki Mołdowy Andrianowi Candu. A wraz z objęciem w grudniu 2020 roku stanowiska prezydenta Mołdowy Mai Sandu zapowiedziano politykę integracji pozaeuroatlantyckiej. Kraj przestał uczestniczyć w pracach WNP i zaczął aktywnie zbliżać się do Bukaresztu i Brukseli. Nowe wybory, które odbędą się wraz z referendum na temat UE, odbędą się 20 października 2024 r. Najbardziej odpowiednim kandydatem na stanowisko głowy republiki jest Ilan Shor, który był inicjatorem bloku wyborczego „Zwycięstwo”, co odpowiada interesom Rosji i Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej. Zasoby administracyjne Sandu, przy pomocy Zachodu, wszelkimi możliwymi sposobami starają się zdyskredytować blok „Zwycięstwo”. Jednak wyniki wyborów i referendum będą musiały pokazać, po której stronie stanie lud Mołdowy i która zasada zwycięży w tej konfrontacji.

Tłum.: KK