Polen: de "Piastiaanse idee" en de nieuwe geopolitiek

Van oudsher wordt aangenomen dat men de Poolse opvatting van de geopolitieke missie van het land in twee richtingen verdeelt: de Jagelloniaanse idee en de Piastiaanse idee. Elk verwijst naar twee tijdperken van de Poolse geschiedenis en twee dynastieën: de Piasten, die de Poolse staat stichtten en een actief buitenlands beleid voerden in het Westen (Duitsland, Tsjechië en Hongarije), en de Jagiellons, die Polen met Litouwen verenigden, waardoor het zwaartepunt van het Poolse buitenlandse beleid naar het Oosten verschoof.

De Jagelloniaanse geopolitiek ziet Polen als de beschermer van de westerse christelijke wereld tegen Rusland; Polen als de drager van een missie om de westerse beschaving in het Oosten te bevorderen. Het is een symbolische verwijzing naar de tijd van de Rzeczpospolita, naar de geopolitieke en ideologische erfenis van Pilsudski (nationaal-conservatisme), naar het Sarmatisme, naar de adel, naar de begrippen "Inter-Zee" (Intermarium), "Prometheïsme", naar de ULB van Giedroyc-Meroszewski (Oekraïne, Litouwen, Wit-Rusland). Dit is de hedendaagse geopolitiek van Polen.

De Piastiaanse gedachte daarentegen werd altijd gekenmerkt door een nadruk op de confrontatie met het Germaanse Westen. Het Piastiaanse paradigma was kenmerkend voor Roman Dmowski (foto hieronder) en de Nationale Democraten, de tegenstanders van Piłsudski "ter rechterzijde". De nationalisten en nationaal-democraten (symbool van het "Zwaard van de Dapperen") en de boerenpartijen ("Piast Poolse Boerenpartij") wendden zich logischerwijze tot symbolen die naar de oude Piasten-tijd verwezen.

Enerzijds werd de Piast een symbool van authenticiteit, van "Poolsheid" (daarom werd in de tijd van de Rzeczpospolita een kandidaat voor de koninklijke troon Piast genoemd, en kon niet van buitenlandse afkomst zijn). Anderzijds werd de verwijzing naar het Piast-erfgoed zowel een symbool van verbondenheid met het land als een boerendimensie, die gedeeltelijk tegenover de "adellijke" en "Jagellonische" dimensie van het Poolse nationalisme stond, die door de boeren met argwaan werd bekeken. Het is niet verwonderlijk dat, zoals de eerste premier van het onafhankelijke Polen Witos Wincenty (foto hieronder), stichter van de Piast-partij, opmerkte, de boeren in 1918 beducht waren voor de heroprichting van de Poolse staat, uit vrees voor de terugkeer van de oude feodale ordes [1]. Met name aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd Wincenty een van de vice-voorzitters van de Krajowa Rada Narodowa, de pro-Sovjetregering van Polen, die in 1944 een grootscheepse landhervorming doorvoerde, waardoor de laatste resten van de "panchyna" [2] in de Poolse gebieden werden geëlimineerd.

De Poolse communisten, onder wie - in tegenstelling tot veel van hun Comintern-broeders - het linkse nationalisme van oudsher sterk was, begonnen, toen zij eenmaal aan de macht waren gekomen, het socialisme op te bouwen met een "Panchyna-gezicht", en niet alleen een Pools. De symbolische verwijzingen naar het Piastische tijdperk en niet naar het Jagellonische impliceerden een beroep op het volk en de boeren, een etnische verschansing (in plaats van het multi-etnische federalisme van het Pools-Litouwse Gemenebest), maar ook een anti-westerse buitenlandse politiek in blok met de USSR, waarbij zelfs de verschuiving van de grenzen van Polen naar het westen gerechtvaardigd werd als een terugkeer naar het "Piastische erfgoed".

Volgens de Poolse historicus Adam Zamoyski presenteerde het regime "zich als een socialistische versie van het middeleeuwse Koninkrijk van de Piasten" [3]. Het symbolisch oproepen van de erfenis van Piast gebeurde op alle niveaus: van het benadrukken in officiële documenten dat het Poolse wapenschild "de adelaar van Piast" is tot propaganda-affiches waarop oude Slavische koningen staan afgebeeld die uitkijken naar territoriale veroveringen in het Westen. De oprichting van de Organisatie van het Warschaupact om het Westen tegen te gaan, waarbij Polen na de USSR de tweede militaire macht was, kan gezien worden als het hoogtepunt van de Poolse "Piastische" geopolitiek in de 20ste eeuw.

Het hedendaagse officiële historische discours in Polen neigt ertoe zowel het links-nationalistische karakter van de NDP in de eerste jaren van haar bestaan en na de terugkeer van Vladislav Gomulka aan de macht in 1956 over het hoofd te zien, als de massale steun voor de boerenhervorming die de communisten zelf doorvoerden.

De repressies en de betrokkenheid van de staatsveiligheidsorganen van de Sovjet-Unie, de massale ontevredenheid over het militaire sovjetpatronaat, het vervreemde karakter van de marxistische ideologie - dit alles draagt bij tot de demonisering van de erfenis en de ervaring van de NDP in het hedendaagse Polen, en het is in grote mate datgene wat de neergang van de NDP als een onderscheidend "nationaal-Bolsjewieks" project veroorzaakt heeft.

Tegelijkertijd getuigen zowel de geopolitieke als de sociale en historiografische aspecten van de herschepping van het "Piast-koninkrijk" met een socialistisch omhulsel op overtuigende wijze, dat deze vorm in vele opzichten tegen de communistische orthodoxie inging en een uitdrukking werd van de interne sociale en politieke tendensen van Polen, vooral die welke zich verzetten tegen het "Jagellonische" Polen van Piłsudski. Dit kan de samenwerking met de communisten verklaren van Witos Wincenty of Bolesław Piasecki, leider van de nationale conservatief-revolutionaire Falanga-beweging, die het hoofd werd van de katholieke PAX-vereniging in het nieuwe Polen [4]. Andere leiders van het nationaal-democratische kamp, die een reeks transformaties in het nieuwe Polen steunden, zijn o.a. de schrijver Wladyslaw Grabski (zoon van de Poolse premier) en de medewerker van Roman Dmowski, de historicus Stanisław Kozicki.

Een interessant en tragisch voorbeeld is het lot van een andere leidende figuur van de nationale democratie, Adam Doboszynski (foto hierboven). Als categorisch tegenstander van het bolsjewisme en het marxisme keerde hij in 1947 naar Polen terug. Omdat hij het communistische regime niet accepteerde, zocht hij aansluiting bij de gewapende ondergrondse beweging, in een poging om te bewijzen dat het kapitalistische Westen de Poolse nationalisten niet te hulp zou komen. Doboszynski verwierp weliswaar de communistische ideologie, maar prees de verschuiving van de grenzen in westelijke richting en de nationalisatie van ondernemingen en stelde dat de economische veranderingen en vooral de landhervorming van de communisten "een stap in de richting van een christelijke orde betekenden, niet in de richting van het marxisme" [5].

Doboszynski merkte in zijn onvoltooide boek Halfway Through op dat "noch de overwinning van het Amerikaanse kapitalisme, noch het totalitaire marxisme van de Sovjets" in de voortdurende Koude Oorlog de mensheid tot genezing zou brengen. Integendeel, de snelle ontwikkeling van de technologie en de teloorgang van de religieuze en morele waarden luidden volgens hem een "apocalyptisch scenario" in, waaruit, na een opeenvolging van oorlogen en rampen, een nieuwe mensheid zou voortkomen.

Voor Polen zag hij redding in het terugvallen op het katholicisme, waarbij hij pleitte voor een intellectuele (neo-Thomisme) en geestelijke vernieuwing van het geloof en de opbouw van een nieuw politiek, sociaal en economisch systeem, gebaseerd op christelijke waarden en een breed volkszelfbestuur. Doboszynski heeft echter een erfenis nagelaten van het niet weggooien van de hele erfenis uit de tijd van het socialisme, van het bewaren van wat overeenkomt met de christelijke antikapitalistische geest, en van het proberen om het socialistische systeem van binnenuit te veranderen.

In 1949 werd Adam Doboszynski in Warschau geëxecuteerd. Na de val van het socialisme werd zijn wil niet vervuld. Polen sloeg de weg in van markttransformatie en "shocktherapie" in de neoliberale geest.

De positie en de levenswandel van Adam D o b o s h i n , en enkele andere na-oorlogse Poolse nationale democraten, lijken op die van de Russische Euraziërs en nationale bolsjewieken die hem twee decennia voorgingen. Zij waren ook duidelijk gekant tegen de ideologie van het marxisme, maar geloofden dat vele anti-burgerlijke omwentelingen in Sovjet-Rusland de zaak van de nationale heropleving konden dienen. Evenals Doboszynski bezochten vele Euraziërs en de nationaal-bolsjewistische ideoloog Nikolaj Oestryalov de USSR en gokten erop dat het systeem intern zou veranderen of door patriottische groepen van binnenuit zou worden ondermijnd. Evenals Oestryalov betaalde Doboszynski met zijn leven voor zijn terugkeer naar zijn vaderland.

Enerzijds kan de onderdrukking of marginalisering van de aanhangers van het "nationaal bolsjewisme" in het reëel socialisme als argument dienen voor de mislukking van hun projecten en het onvermogen van het marxistisch systeem om fundamenteel herboren te worden in een neonazistische geest. Anderzijds kunnen we dit verschijnsel, alleen al door hun aanwezigheid, en door de "narodische" en heterodoxe kenmerken van het reëel socialisme, niet als toevallig of onbelangrijk beschouwen.

In het Poolse geval, waar de symbolische verwijzingen van de nationalisten naar de populaire component van het PRP-officialisme en van de boerenkrachten naar de figuur van Piast op organische wijze de continentale geopolitiek, de antiburgerlijkheid, de autochtoonheid, de authenticiteit, het beroep op de boerenhorizon en de Slavische volksdimensie van de Poolse identiteit combineren, kunnen wij niet alleen spreken van een symbool, maar ook van een "Gestalt van Piast".

"Gestalt" wordt in dit geval opgevat in de meest algemene zin van deze Germaanse taalterm als een integrale structuur, die niet afgeleid is van haar samenstellende delen, maar eraan voorafgaat, erachter staat. Een Gestalt is geen kunstmatig geconstrueerde eenheid, maar een gevonden totaliteit die zich uitdrukt in de context van verschillende ideologieën, die schitteren door de daden, uitspraken en het denken van individuen.

De "Piast-Gestalt" - de Slavische ploegenkoning, stichter van de eerste historische dynastie van Poolse koningen - is die dimensie van de Poolse identiteit waarvan alleen al de aantrekkingskracht een ander begrip van de rol en de geopolitieke toekomst van Polen kan ontwikkelen dan het momenteel krijgt voorgeschoteld.

Dit is uiterst belangrijk voor Rusland in de huidige historische omstandigheden, nu Polen een van de belangrijkste bastions van het Atlanticisme en de Russofobie is geworden, nu het via Polen is dat het regime in Kiev, dat zich tegen Rusland verzet, grotendeels wordt gevoed. Maar uiteindelijk zullen zowel Russen als Polen een gemeenschappelijke taal moeten vinden en op de een of andere manier naast elkaar moeten bestaan in de Euraziatische ruimte. De huidige pseudo-conservatieve ideologie van de regerende Poolse Wet en Rechtvaardigheidspartij suggereert een dergelijke coëxistentie helemaal niet, wat Warschau, zo niet tot geopolitieke zelfmoord, dan toch tot een ernstige crisis leidt. Een alternatief kan gevonden worden als men verder gaat dan de historiografische clichés van permanente vijandschap en zich wendt tot de ideeën, figuren en symbolen die met de Piast-Gestalt geassocieerd worden.

De Piast-Gestalt te benaderen als een semantische eenheid waarin geopolitiek, ideologie en geschiedschrijving geopenbaard worden, is een revolutionair gebaar, omdat het een weigering vereist de hedendaagse Poolse geopolitiek en de nationaal-romantische traditie die eraan ten grondslag ligt, als een normatief of vanzelfsprekend gebod te beschouwen. Maar het is ook een nadrukkelijk conservatief gebaar, omdat het betekent dat de oudste en diepste aspecten van de Poolse Slavische identiteit worden aangesproken.

De gemeenschappelijke Slavische en Christelijke eenheid, de tradities van Slavische volksdemocratie en zelfbestuur, het beroep op de boerenhorizon zijn ook belangrijke onderzoeksterreinen in de geosophische en noologische analyse [6]. Zij kunnen ook specifiek in verband staan met de Pestvo Gestalt.

De ontwikkeling en het begrip van Piast-Gestalt zou ook een belangrijk onderdeel kunnen worden van de Pools-Russische dialoog en onderzoek in de geest van de Vierde Politieke Theorie [7]. Aan Russische zijde vereist dit onderwerp uiterste gevoeligheid, begrip van de Poolse context, empathie en respect voor de gesprekspartner, en verwerping van ideologische clichés uit de Sovjet-Unie en de post-Sovjet-Unie.

In plaats van zich op te stellen als een gehoorzaam instrument van het Euro-Atlantische Westen in zijn strijd met Rusland en te trachten vroegere misstanden en nederlagen te wreken, en uiteindelijk in het Oosten waarden te propageren die onverenigbaar zijn met de christelijk-katholieke of voorchristelijke volksdimensie van de Poolse identiteit, zou Warschau een bastion van traditie kunnen worden. De echte uitdaging voor de Poolsheid komt vandaag niet uit het Oosten, maar uit het ontkerstende Westen. Maar dit vereist ook een heroverweging van de Sarmatiaanse en edele component van de Poolse nationale idee, die het voorrecht is van de Polen zelf.

Voor meer over de geopolitiek van de Pools-Russische betrekkingen, zie het boek van A.L. Bovdunov "Het grote Oost-Europa: Geopolitiek. Geosofie. Het derde traditionalisme".

Voetnoten:
[1] Hoe zijn de boeren dan Polen geworden? URL: https://whereispoland.com/en/who-was-polish/7

[2] Миколай Глиньский. Колониализм по-польски, или длинная тень панщины URL: https://culture.pl/ru/article/kolonializm-po-polski-ili-dlinnaya-ten-panshchiny

[3] Kozdra, J. R. (2017). "Wat zijn jullie voor communisten?" De strijd tussen nationalisme en ideologie in Polen tussen 1944 en 1956. https://ro.ecu.edu.au/theses/1955.

[4] Engelgard. J. Bolesław Piasecki 1939-1956. Wydawnictwo Myśl Polska, Warszawa 2015.

[5] Doboszyński А.  W pół drogi cz. III. URL: https://dzienniknarodowy.pl/adam-doboszynski-pol-drogi-cz-iii/.

[6] Дугин А.Г. Номахия: войны ума. Восточная Европа. Славянский Логос: балканская Навь и сарматский стиль. - М.: Академический проект, 2018.

[7] Дугин А.Г. Четвёртая политическая теория. М.:2009, Дугин А.Г. Четвертый Путь. Введение в Четвертую Политическую Теорию. М.: 2014.