Geopolitiek en internationale betrekkingen

Vanwege de nauwe relatie tussen geografie en politiek, kan men zeggen dat geopolitiek een van de disciplines is die het nauwst verbonden is met internationale betrekkingen. In feite worden vooraanstaande geopolitieke theoretici vaak ook beschouwd als vertegenwoordigers van internationale betrekkingenstheorieën. In dit artikel zal de historische ontwikkeling van het geopolitieke denken kort aangestipt worden en zal geanalyseerd worden welke geopolitieke scholen van invloed zijn op de studies op het gebied van de internationale betrekkingen. Daarnaast zal een korte evaluatie worden gemaakt van het verleden en het heden van de geopolitieke studies in Turkije.

Van politieke geografie naar geopolitiek

Na de Dertigjarige Oorlog tussen 1618 en 1648, de verdeling van de Europese gebieden in politieke eenheden die "natiestaten" genoemd worden en de grote geografische ontdekkingen die de 15e en 16e eeuw kenmerkten, waardoor het "mystieke" en "onkenbare" kenmerk van de aarde tot die tijd verdween, begon een nieuwe tak van wetenschap opgenomen te worden in de politieke wetenschappen. Deze nieuwe tak van wetenschap, die onderzoekt hoe de aarde verdeeld is onder verschillende regeringsvormen en volgens welke kenmerken deze regeringsvormen ingedeeld zijn, kreeg de naam "politieke geografie" (Büttner en Jäkel, 1982, pp.7-15). Hoewel er tot nu toe veel verschillende definities van politieke geografie zijn geweest, is de gemeenschappelijke opvatting van deze definities dat deze tak van wetenschap over het algemeen betrekking heeft op de studie van de geografisch-ruimtelijke aspecten van politieke processen (Glassner, 1993, p.3). Met name het 11-delige werk Neue Erdbeschreibung van de Duitse professor in de geografie Anton Friedrich Büsching uit 1754 wordt erkend als een van de oudste werken op het gebied van de politieke geografie.

De politieke geografie als discipline is ontstaan en ontwikkeld in de politieke en intellectuele context van de grote geografische ontdekkingen. Met de kolonisatie van de pas ontdekte landen door de Europese rijken, ontstond er een ander onderzoeksgebied binnen de politieke geografie. Het belangrijkste verschil van dit nieuwe vakgebied, dat door de Zweedse onderzoeker-politicus Rudolf Kjellen in 1899 voor het eerst "geopolitiek" genoemd werd, met de politieke geografie is dat het "gebaseerd is op een mondiaal denken en zich vooral bezighoudt met mondiale rivaliteiten en andere mondiale kwesties" (Taylor, 1985, p.50). Met andere woorden, men kan zeggen dat de geopolitiek als onderzoeksgebied politieke speculatie op de grootst mogelijke schalen mogelijk maakt (Muir, 1997, p.214).

De tweede helft van de 19e eeuw, toen de geopolitiek als van de politieke geografie te onderscheiden onderzoeksgebied aan belang begon te winnen, werd intellectueel gedomineerd door de rationele en positivistische wetenschappelijke inzichten die met het tijdperk van de Verlichting op de voorgrond traden. De werken van beroemde denkers uit die tijd, zoals Auguste Comte, Charles Darwin, Georg Wilhelm Friedrich Hegel en Karl Marx, leidden namelijk tot de wijdverbreide opvatting dat de sociale wetenschappen systematisch moesten zijn zoals de natuurwetenschappen en precieze en universele wetten moesten vaststellen. Deze opvatting wordt ook wel "wetenschappelijk determinisme" genoemd. Men kan zeggen dat de geopolitiek, die in een dergelijke politiek-intellectuele context geboren is, in wezen een onderzoeksgebied is dat ontstaan is om een geografisch precieze verklaring te geven voor de politieke interacties van rijken op wereldschaal.

Klassieke geopolitieke theorieën

Hoewel hij het woord geopolitiek niet rechtstreeks gebruikte, heeft de Duitse geograaf Friedrich Ratzel, die de evolutietheorie van Darwin toepaste op de geografie en staten als organismen beschouwde en zei dat elke staat voor zichzelf geografisch een "leefruimte" (Lebensraum) moest creëren, een zeer belangrijke rol gespeeld bij het ontstaan van de geopolitiek als een apart onderzoeksgebied van de politieke geografie. (Bassin 1982, pp.123-126).

Kjellen, die voor het eerst het begrip geopolitiek gebruikte, baseerde zich in wezen op de opvattingen van Ratzel en maakte belangrijke studies waarin de geografische expansie van het Duitse Rijk werd geanalyseerd. In dezelfde periode publiceerde Alfred Thayer Mahan, een admiraal bij de Amerikaanse marine, in 1890 zijn boek The Influence of Sea Power on History en hij leverde daarmee een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van de geopolitiek in de Verenigde Staten door aan de hand van voorbeelden uit de Europese geschiedenis te betogen dat staten die de zeeroutes effectief gebruikten en dus overzeese kolonies hadden, een effectieve rol speelden in de wereldpolitiek (Mahan, 1980, pp.25-89).

Van deze vroege werken over geopolitiek is het meest opmerkelijke van de Britse onderzoeker-politicus Halford J. Mackinder. Het belang van Mackinder vloeit voort uit het feit dat zijn Heartland-theorie zelfs jaren later nog een van de belangrijkste referentiebronnen is geworden voor de perceptie die politici van de internationale betrekkingen hebben1. Mackinder, die voor het eerst de nadruk legde op landmacht in plaats van op de door Mahan benadrukte zeemacht, en in die zin de aandacht vestigde op het belang van de beheersing van het uitgestrekte gebied dat hij Heartland noemde, gelegen in het centrum van het Euraziatische supercontinent, voor de wereldheerschappij, Mackinder's formule, die hij naar voren bracht als "Wie Oost-Europa regeert, regeert Heartland, wie Heartland regeert, regeert het Wereldeiland, en wie het Wereldeiland regeert, regeert de Wereld", is een van de bekendste voorbeelden van geografisch determinisme in de tijd geworden (Mackinder, 1944, p.113).

Wat de ontwikkeling van de geopolitiek betreft, moeten twee auteurs genoemd worden die sterk beïnvloed zijn door het werk van Mackinder. De eerste daarvan was Karl Haushofer, een Duitse professor in de politieke geografie, die een beslissende invloed had op de expansionistische politiek die het Duitsland van Hitler voerde (Strausz-Hupé, 1942, blz. 40-138). Haushofer, van wie ook bekend is dat hij grote invloed had op de opvattingen van Hitlers belangrijkste adjudant Rudolf Hess, probeerde een wetenschappelijke verklaring te geven voor de geografische expansie van Duitsland door het Lebensraum-concept van Ratzel te combineren met de Heartland-theorie van Mackinder, en via zijn maandblad Zeitschrift für Geopolitik en lezingen aan de Universiteit van München zorgde hij ervoor dat zijn opvattingen, die van geopolitiek een instrument voor imperialistische overheersing maakten, steun kregen onder de Duitse intellectuelen (Herwig, 1999, pp. 218-241). ). Van Haushofer kan ook gezegd worden dat hij de vader was van het Duits-Sovjet niet-aanvalsverdrag van 1939, ook bekend als het Molotov-Ribbentrop pact.

Geopolitiek in de Koude Oorlog

Zoals de ideeën van Haushofer van invloed waren op het beleid van nazi-Duitsland, zo waren de opvattingen van Nicholas J. Spykman van invloed op de globale strategie die de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog volgden. Het belang van Spykman komt voort uit het feit dat hij zich concentreerde op het Rimland, de "randgordel" die dit centrale gebied omgeeft, en niet op het Heartland, waarop Mackinder de nadruk legde. Spykman bracht namelijk een belangrijke wijziging aan in de formule van Mackinder en stelde voor dat "Wie het Rimland beheerst, beheerst Eurazië, en wie Eurazië beheerst, beheerst het lot van de wereld". De Rimland-theorie kan, samen met het "lange telegram" dat George F. Kennan, een diplomaat die in 1944-1946 in de Amerikaanse ambassade in Moskou diende, naar de regering van de VS stuurde, gezien worden als een van de twee belangrijkste bronnen die de ruggengraat vormen van de "containment"-strategie die de VS tegen de Sovjet-Unie begonnen te voeren (Kennan, 1947, pp.566-582).

Spykman en Kennan zorgden er ook voor dat het geografisch determinisme en het starre conflictdiscours die de vroege geopolitieke studies domineerden, werden overgebracht naar de wereldpolitiek van de Koude Oorlog (Spykman, 1944, pp.41-44). Binnen de geopolitieke theorieën leidde de reductie van de Koude Oorlog tot een strijd om wereldinvloed tussen de maritieme macht, de Verenigde Staten, en de landmacht, de Sovjet-Unie, om de controle over het Heartland en het Rimland, onvermijdelijk tot de identificatie van de klassieke geopolitiek met de realistische theorie van de internationale betrekkingen, die de nadruk legde op soortgelijke begrippen. Sommige deskundigen wijzen er namelijk op dat vooral in westerse academische kringen de geopolitiek gezien wordt als "een [soort] realisme [theorie] die de nadruk legt op geografische factoren" (Deudney, 1997, p.96).

Het feit dat beide theorieën natiestaten als basiseenheid van analyse gebruiken, een wetenschappelijk deterministisch perspectief hebben, gebaseerd op de bewering dat zij universele wetten identificeren die de internationale verschijnselen bepalen, hun basisargumenten baseren op begrippen als macht, militair/strategisch vermogen, conflict, machtsevenwicht en hegemonie, en dat namen als Spykman en Kennan tot de grondleggers van zowel de klassieke geopolitiek als het realisme worden gerekend, hebben in hoge mate bijgedragen tot de identificatie tussen realisme en geopolitiek. De Amerikaanse politicus-auteur Henry Kissinger, die beschouwd wordt als een van de belangrijkste vertegenwoordigers van beide theorieën, geeft trouwens belangrijke aanwijzingen over de redenen van deze vereenzelviging door te verklaren dat geopolitiek synoniem is met "wereldwijde afstemming in het mondiale machtsevenwicht en permanente nationale belangen" (Sloan en Gray, 1999, p.1).

Anderzijds moet, ondanks de belangrijke overeenkomsten tussen de klassieke geopolitieke theorieën en het realisme, opgemerkt worden dat zich vooral in de jaren zeventig nieuwe scholen van geopolitiek begonnen te ontwikkelen. Het tijdschrift Hérodote bijvoorbeeld, dat in 1976 in Frankrijk begon te verschijnen onder leiding van Yves Lacoste, bood een alternatief geopolitiek perspectief door kwesties als het milieu, postkolonialisme, het delen van natuurlijke hulpbronnen, armoede en revolutionaire bewegingen in het middelpunt van zijn geografische studies te plaatsen. Bovendien heeft het boek "Geography is for War", dat door Lacoste zelf geschreven is, belangrijke debatten op dit gebied op gang gebracht door een kritische analyse te maken van de geografische kennis en het geografisch onderwijs, dat als objectief beschouwd wordt (Lacoste, 1998). In dezelfde periode waren auteurs als Immanuel Wallerstein en Peter J. Taylor de vertegenwoordigers van een ander geopolitiek inzicht, dat gebaseerd was op het onderscheid Noord-Zuid in plaats van Oost-West, en dat de nadruk legde op de verschillen tussen ontwikkelde en onderontwikkelde landen. Het is mogelijk om nieuwe geopolitieke begrippen, zoals centrum, periferie en semi-periferie, die naar voren komen in de theorie van het "wereldsysteem", die vooral geïdentificeerd wordt met de werken van Wallerstein, binnen deze marxistische benadering te beschouwen (Wallershtein, 1974).

Geopolitiek in de periode na de Koude Oorlog

Deze benaderingen, die een alternatief vormen voor de klassieke geopolitieke benadering, kunnen ook gezien worden als de voorlopers van de theorie van de "kritische geopolitiek", die vooral in het Westen de aandacht begon te trekken tegelijk met het einde van de Koude Oorlog. De kritische geopolitiek, die zich in de jaren '90 ontwikkelde rond het werk van een groep onderzoekers aan Noord-Amerikaanse en Europese universiteiten en gebaseerd was op de poststructuralistische discoursanalysemethodes van Franse politicologen als Jacques Derrida en Michel Foucault, trok de aandacht met haar oppositie tegen het deterministische perspectief van de klassieke geopolitieke theorieën die de hele periode van de Koude Oorlog kenmerkten, en die de geografie zagen als een onafhankelijke variabele die beheerst werd door vaste en onveranderlijke wetten. In plaats daarvan onderzocht de kritische geopolitiek de geografie zelf als een discours, waarbij zij betoogde dat de bestaande geografische veronderstellingen en opvattingen in feite cultureel geconstrueerd zijn en politiek in stand gehouden worden (Tuathail, 1996).

Onderzoekers als Gearóid Ó Tuathail, John Agnew en Simon Dalby, die veel hebben bijgedragen tot de ontwikkeling van de kritische geopolitiek, bekritiseerden de reductie van de geografie tot een veroverbaar en controleerbaar object door de nadruk te leggen op de militair/strategische dimensies van de interstatelijke betrekkingen door de klassieke geopolitieke theorieën, en pleitten voor een nieuwe geopolitieke benadering die de grootschalige culturele, economische en sociale veranderingen weerspiegelt die in een snel globaliserende wereld plaatsvinden (Tuathail, 1999, pp.107-124). ; Tuathail en Dalby, 1998; Agnew, 1998). In die zin kan men zeggen dat het hoofddoel van de kritische geopolitiek erin bestaat aan het licht te brengen hoe politieke begrippen als "grens" en "dreiging" worden verruimd en hoe het onderscheid tussen "wij" en "de ander" geopolitiek wordt voorgesteld. Op die manier wil de kritische geopolitiek zowel de feitelijke geopolitieke kaart van de wereld blootleggen als de geopolitieke verbeeldingen die de perceptie van die kaart beïnvloeden (Dodds en Atkinson, 2000, p.333).

Er wordt geconstateerd dat de kritische geopolitiek in de jaren 2000 een opmerkelijke ontwikkeling heeft doorgemaakt. In feite kan gezegd worden dat de kritische benadering prominent aanwezig is in veel van de artikelen die de laatste twee decennia gepubliceerd zijn in Political Geography en Geopolitics, de twee belangrijkste wetenschappelijke tijdschriften op dit gebied. Dit betekent echter niet dat de invloed van de klassieke geopolitieke benadering op de studies over geopolitiek van na de Koude Oorlog minder is geworden. Integendeel, men vindt intense sporen van klassieke geopolitieke theorieën in werken als "Het einde van de geschiedenis" van Francis Fukuyama, "Botsing der beschavingen" van Samuel J. Huntington en "De komende anarchie" van Robert Kaplan, die in de periode na de Koude Oorlog grote debatten op gang brachten. Hoewel deze drie studies niet direct met geopolitiek te maken hebben, zijn ze toch opgenomen in The Geopolitics Reader, dat de basisteksten op dit gebied bundelt (Tuathail, Dalby Routledge, 1998).

Een ander populair boek dat in de jaren negentig de agenda van de internationale betrekkingen domineerde, The Grand Chessboard van Zbigniew Brzezinski, was eveneens sterk beïnvloed door de klassieke geopolitieke benadering, vooral de Heartland-theorie van Mackinder (Brezinski, 1997). In feite worden ook nu nog veel studies op het gebied van de internationale betrekkingen gekenmerkt door een tamelijk starre realistische benadering van de geopolitiek, voornamelijk aan de hand van begrippen als conflict, machtsevenwicht en invloedssferen.2 Dit is vooral duidelijk bij geopolitieke studies die buiten de VS, het VK en West-Europa worden verricht, waar de kritische geopolitieke benadering een zekere academische invloed heeft gekregen. In Rusland bijvoorbeeld, waar na de Koude Oorlog een intense intellectuele belangstelling voor geopolitiek is ontstaan, baseert een van de meest prominente nieuwe stromingen, het "Nieuw Eurazianisme", onder leiding van Aleksandr Dugin, zich sterk op de geopolitieke opvattingen van klassieke auteurs als Mackinder, Mahan en Haushofer (Dugin, 2003).

Geopolitiek in Turkije

Men kan zeggen dat de studies over geopolitiek in Turkije tot nu toe hoofdzakelijk betrekking hadden op klassieke geopolitieke theorieën. De eerste studies op dit gebied werden trouwens al in de jaren 1940 over het algemeen beïnvloed door de Duitse geopolitieke school, en vooral tijdens de periode van de Koude Oorlog werden geopolitieke theorieën gebruikt om "een defensieve, op het leger gerichte politiek te legitimeren" (Yeşiltaş, 2014, p.243). In dit verband kan gezegd worden dat het geopolitieke denken in Turkije, althans tot in de jaren '90, zich ontwikkeld heeft in een zeer realistische en wetenschappelijk deterministische lijn, die geografische elementen als natuurlijk en onveranderlijk beschouwt en stelt dat de deskundigheid op dit gebied aan de militairen moet worden overgelaten om de nationale belangen te beschermen.

Hoewel het aantal academische studies op het gebied van de geopolitiek in Turkije in de periode na de Koude Oorlog enigszins is toegenomen, ziet men dat een aanzienlijk deel van deze studies nog steeds onder invloed staat van de klassieke geopolitieke benadering en vooral bepaalde ideologische bekommernissen weerspiegelt. In die zin moet opgemerkt worden dat in de boeken van auteurs als Suat İlhan, Ümit Özdağ, Ahmet Davutoğlu, Ramazan Özey en Mehmet Perinçek, de geopolitiek gebruikt wordt om de aanspraken op buitenlands beleid van ideologische benaderingen als het Turkisme, het Eurazianisme, het Islamisme, enz. te ondersteunen. Anderzijds, hoewel deze namen ideologisch zeer verschillend zijn van elkaar, is het geopolitieke kader dat zij in hun boeken benadrukken vrij gelijkaardig in termen van determinisme en realisme.

Anderzijds kan gezegd worden dat er in Turkije een zekere academische belangstelling voor kritische geopolitiek is ontstaan, vooral sinds de tweede helft van de jaren 2000. Vooral in de Engelstalige literatuur vestigen werken van geleerden als Pınar Bilgin, Lerna Yanık en Murat Yeşiltaş de aandacht op vele nieuwe studies die de binnenlandse en buitenlandse politiek van Turkije proberen te analyseren in het licht van de kritische geopolitiek. Hoewel het aantal bronnen over kritische geopolitiek in de Turkse literatuur nog erg klein is, is er een merkbare toename van het aantal master- en doctoraalscripties op dit gebied aan verschillende universiteiten.3 Men kan verwachten dat dit het rigide wetenschappelijk determinisme dat het geopolitieke denken in Turkije overheerst, enigszins zal verlichten.

Voetnoten:

    1) Heartland wordt in het Turks gewoonlijk vertaald als "landdominantietheorie" of "kalpgah".
    2) Zie bijvoorbeeld Walter Russell Mead, "De terugkeer van de geopolitiek: De wraak van de revisionistische machten," Foreign Affairs, mei/juni 2014, https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2014-04-17/return-geopolitics.
    3) Voor een van de zeldzame Turkse bronnen over kritische geopolitiek, zie Murat Yeşiltaş, Sezgi Durgun & Pınar Bilgin (eds.), Where in the World is Turkey? Imaginary Geographies, Colliding Narratives, Istanbul: Koç University Press, 2015.

Bibliografie

Agnew, J. (1998).  Geopolitics: Re-visioning World Politics. London: Routledge.

Bassin, M. (1982)  “Friedrich Ratzel 1844-1904”. T. W. Freeman (Ed.), Geographers:   Biobibliographical Studies içinde. Vol. 6.  London: Mansell Publishing Ltd. 123-126.

Brzezinski, Z. (1997). The Grand Chessboard. New York: Basic Books.

Büttner, M ve R. Jäkel, (1982). Anton Friedrich Büsching 1724-1793, Geographers:

Biobibliographical Studies. T. W. Freeman (Ed.), Vol. 6, London: Mansell Publishing Ltd.

Deudney, D. (1997).  Geopolitics and Change. M. W. Doyle ve G. J.  Ikenberry (Eds.). New Thinking

in International Relations Theory içinde. Boulder: Westview. s. 96.

Dodds K. ve D. Atkinson. (2000). Geopolitical Traditions: A Century of Geopolitical Thought, London: Routledge.

Dugin, A. (2003) Rus Jeopolitiği: Avrasyacı Yaklaşım.  V. Imanov (çev.).  İstanbul: Küre Yayınları.

Glassner, M. I. (1993)  Political Geography. New York: John Wiley & Sons Inc.

Taylor, P. J. (1985) Political Geography: World Economy, Nation-State and Locality. London:

Longman.

Herwig, H. H. (1999).  Geopolitik: Haushofer, Hitler and Lebensraum.  C. S. Gray ve G. Sloan (Eds.).           Geopolitics: Geography and Strategy içinde. London: Frank Cass. 218-241.

Kennan, G. (1947). The Sources of Soviet Conduct. Foreign Affairs. Vol. 25. Issue 4, 566-582.

Lacoste, Y. (1998). Coğrafya Savaşmak İçindir. Ayşın Arayıcı (çev.), İstanbul: Özne.

Mackinder, H. J. (1944). Democratic Ideals and Reality: A Study in the Politics of Reconstruction,.       Middlesex: Penguin Books.

Mahan, A. T. (1890). The Influence of Sea Power Upon History 1660-1783. London: Sampson Low, Marston and Co.

Muir, M. (1997). Political Geography: A New Introduction. London: Macmillan.

Strausz-Hupé, R. (1942). Geopolitics: The Struggle for Space and Power. New York: G. P. Putnam’s

Sons.

Spykman, N. J. (1944). The Geography of the Peace. New York: Harcourt, Brace and Company.

Sloan, G. ve C. S. Gray, (1999). “Why Geopolitics?” Geopolitics: Geography and Strategy. London:

Frank Cass.

Tuathail, G. (1996). Critical Geopolitics: The Politics of Writing Global Space. London: Routledge.

Tuathail, G. ve S. Dalby (Eds.). (1998). Rethinking Geopolitics. London: Routledge.

Tuathail, G., S. Dalby ve P. Routledge (Eds.). (1998). The Geopolitics Reader. London and New York: Routledge.

Tuathail, G. (1999). Understanding Critical Geopolitics: Geopolitics and Risk Society. Journal of Strategic Studies, Vol. 22. No. 2-3, 107-124.

Wallerstein, I. (1974). The Modern World-System. New York: Academic Press.

Yeşiltaş, M. (2014).  Jeopolitik. Ş. Kardaş ve A. Balcı (Eds.). Uluslararası İlişkilere Giriş: Tarih, Teori, Kavram ve Konular içinde. İstanbul: Küre. 243.

Bron

Vertaling door Robert Steuckers