Orthodox socialisme en "toekomstbeelden"

I

Moderne critici van het socialisme lijken soms op neurotici die in hun jeugd een "jeugdtrauma" hebben opgelopen, dat ze zich niet eens meer herinneren (maar waarvan ze door "weldoeners" als Solzjenitsyn op de hoogte zijn gebracht) en waaraan ze al hun mislukkingen, die wel en meestal niet zijn gebeurd (het fenomeen van de zogenaamde "verloren winst"), verklaren. Maar als er geen revolutie was - we zouden met 500 miljoen zijn, zoals Mendelejev zei, maar als er geen revolutie was - Rusland zou een goedaardige idylle zijn zoals in Ivan Sjmelev's "Zomer van de Heer", maar als er geen revolutie was - Rusland zou Constantinopel krijgen, de zeestraten en een wereldmacht worden gelijk aan Groot-Brittannië. De lijst van wat er zou zijn gebeurd "als er geen revolutie was geweest" is werkelijk onuitputtelijk....

Het is een zeer comfortabele positie, een positie van historisch determinisme (zo niet fatalisme) om het heden te verklaren via het verleden. Maar dit standpunt heeft een duidelijke tekortkoming: het biedt geen ruimte voor de toekomst. De toekomst wordt strikt bepaald door het verleden: de Wolga mondt uit in de Kaspische Zee. Punt.

Het Witte Project, dat in de jaren negentig aan de macht kwam, had een historische kans om aan zijn toekomst te bouwen. De ideologen en taakmeesters van het nieuwe Witte Project maakten zich echter minder zorgen over de toekomst. Niet alleen besmeurden zij het verleden, met een bijna masochistisch genoegen in het denigreren ervan, maar zij implanteerden dit standpunt op agressieve wijze in het publieke bewustzijn. En de toekomst? Er zat geen toekomst in deze productie. Terwijl de 'curatoren' en regisseurs achter de schermen van de wraak een toekomst hadden - werd ons een suïcidale ideologie van frivool, radicaal egoïstisch en niet al te moreel geladen consumentisme opgedrongen: 'Leef hier en nu', 'Haal alles uit het leven', 'Laat jezelf niet wegkwijnen', 'Laat de hele wereld wachten'...

Men zou kunnen zeggen dat het Witte Project geen blauwdruk had, of dat het niet voor iedereen was, maar voor een selecte groep. De massa kreeg in het beste geval een "porkopolis" aangeboden, een staat van soberheid naar het model van het Scandinavische "socialisme". Het Russische volk zal huiveren voor zo'n grauw en vulgair toekomstbeeld (zoals het eind jaren tachtig huiverde voor het "goulash-communisme" van Chroesjtsjov-Brezjnev, dat het zonder berouw uit de stoomboot van de geschiedenis gooide).

Na de crisis van 2008 werd echter snel duidelijk dat de mondiale kapitalistische economie niet over de middelen beschikt om de hele mensheid gelukkig te maken, zelfs niet met een karig rantsoen linzenstoofpot. Volgens een recente weinig diplomatieke bekentenis van de hoofddiplomaat van de EU, Josep Borrell: "Europa is een tuin, wij hebben deze tuin gecreëerd... Alles [hier] werkt, het is de beste combinatie van politieke vrijheid, economische vooruitzichten en sociale cohesie... De rest van de wereld is niet echt een tuin. Het grootste deel van de rest van de wereld is een jungle. En de jungle kan de tuin binnendringen". Bolivar kan geen twee mensen verdragen en, zoals latere gebeurtenissen hebben aangetoond, was Rusland de eerste kandidaat om uit de bloementuin te worden gezet.

Een tweede project, het "inclusieve kapitalisme" van Klaus Schwab, schetst een nog afschrikwekkender toekomst. Elektronisch concentratiekamp', 'digitale slavernij': dit is zeker geen volledige lijst van de bijnamen waarmee 'inclusieve kapitalisten' door de kritische geesten van de conservatieve tendens zijn beloond.

II

We kunnen anticiperen op het bezwaar dat de beschreven liberale versie van het Witte Project verre van volledig is. Er is ook een rechts-conservatieve, monarchistische en soms nationalistische vleugel (het Russische Project) die zich impliciet verzet tegen de hierboven beschreven liberale vleugel (het Westerse Project). Dit is waar, maar tot ieders spijt is het Russische Project grotendeels bezig met hetzelfde als het Westerse Project: eindeloze wrok en even eindeloze verwarring met het Rode Project. Het Russische Project is niet zozeer bezig met het bestrijden van de hegemonie van het Westerse Project als wel met fobieën over het allang dode Rode Project.

Waarom is het Russische Project dan meer bereid zich aan te sluiten bij het Westerse Project dan het Rode Project? Deels omdat het Rode Project ook heterogeen is en kan worden opgesplitst in twee componenten: marxistisch (Komintern) en conservatief links, nationaal-Bolsjewiek - ook westerse en Russische projecten, maar als onderdelen niet van het Witte Project, maar van het Rode Project. Het is tekenend dat Russisch conservatief rechts in zijn verzet tegen het Rode Project al zijn pijlen voornamelijk richt op het Komintern-project en het Nationaal-Bolsjewistische project buiten zijn kritiek plaatst.

De belangrijkste reden is dat het White Project geen "beeld van de toekomst" heeft. Zonder er een voor zich te hebben als leidraad (of tenminste in het geheugen van de Navigator), dompelt het zich onder in het verleden, waarbij het sommige momenten idealiseert en andere demoniseert. Natuurlijk heeft het project van Russisch conservatief rechts (dat zonder al te veel fouten een orthodox project kan worden genoemd) een beeld van de toekomst: het ideaal van het Heilige Rusland. Dit ideaal is mooi en verheven en schenkt zijn aanhangers, de orthodoxen, Gods genade en geloof in de triomf van de waarheid van Christus op aarde.

Dit ideaal is echter te verheven, te ver verwijderd van de sterfelijke wereld, te wereldvreemd. De gelovige is, tenzij hij zich geheel aan de dienst van God heeft gewijd en zich in een klooster heeft teruggetrokken, zonder dat hij het hoge met het lage kan verenigen, veroordeeld tot een dubbel leven. Het ideaal blijft een onvervuld ideaal en het dagelijks leven dwingt tot, in het beste geval, een "gevangene van het geweten" en, in het slechtste geval, tot het zoeken van compromissen en het zich neerleggen bij de bijna algemeen heersende zonde van hebzucht.

Aanhangers van het orthodoxe project kiezen meestal de kant van het "uranopolitisme" (afwijzing van elke sociale methode om de wereld te organiseren), beroepen zich op individuele verlossing en op de beroemde spreuk van de heilige Serafim van Sarov "Houd de geest van vrede vast en duizenden zullen rondom u worden gered". Deze spreuk is uitstekend, maar hoe is ze van toepassing op de huidige geestelijke en sociale omgeving? Kunnen mensen gered worden die niet alleen niet gered willen worden, maar die woedend worden bij het noemen van Orthodoxie? En zijn wij heel anders dan de Korinthiërs, die de apostel Paulus probeerde te vermanen door te zeggen: "Laat u niet misleiden: slechte associaties bederven de goede zeden"?

Dat zou de helft van het probleem van deze illusie zijn: men wil in één persoon gered worden, God sta hem bij. De aanhangers van het Uranopolitanisme beseffen echter dat het onmogelijk is het ideaal van het Heilige Rusland als sociaal ideaal te verwezenlijken vanuit de positie van het Uranopolitanisme en beginnen te strijden tegen degenen die een sociaal ideaal hebben en dat willen verwezenlijken. En het zijn juist de aanhangers van het Rode Project die als eerste worden aangevallen. Hier zien we een verrassende eensgezindheid van de westerse en orthodoxe projecten, waardoor ze zich (zij het tactisch) kunnen verenigen in het kader van het Witte Project.

III

Een alternatief voor de modernistische "toekomst is opgebouwd uit het verleden"-opvatting is de traditionalistische, maar zeer ware en zeer christelijke, "tijd stroomt van de toekomst naar het verleden"-opvatting. We begrijpen niet meer waarvoor we leven: we overleven, worstelen of proberen ons te verzetten. Inderdaad, dit verdwijnen van een doelgerichte reden, het verdwijnen van een zinvolle toekomst - dit is fataal geworden <...> in feite stroomt de tijd uit de toekomst, heeft de tijd een doel. Het is alsof we dit doel zijn vergeten, we zijn de toekomstige dimensie vergeten. Alleen bepaalt het verleden ons heden in die mate dat ons heden al het verleden is geworden voor de toekomst. En dan is er geen toekomst, het ontsnapt, het trekt zich terug... Uiteindelijk maakt het niet uit wat was, wat is - het maakt alleen uit wat zal zijn. Het doel is veel belangrijker dan de bron; het rendement is veel belangrijker dan het resultaat. We denken na over het doel, de betekenis, we laten de toekomst in ons opkomen, we laten de toekomst gebeuren, anders kunnen we onder de hoop van het verleden niet eens kijken.

Alsof ze naar Doegin luisterden, stelden de ideologen van het Rode Project de toekomst centraal en streefden ze er met alle macht naar, ongeacht de kosten. Het Rode Project is op vruchtbare bodem gevallen: het Russische volk, dat niet zonder de toekomst kan, dat bereid is elke tegenslag te verdragen ter wille van de toekomst, de overwinning en alleen de overwinning is belangrijk. En voor de prijs zullen ze zich niet verzetten. In deze context moeten we alle ontelbare offers, misdaden en lijden van het Russische volk beschouwen - alles werd gerechtvaardigd door een groot doel: niet alleen om te overleven en in de Geschiedenis te blijven, maar ook om de grote, maar bijna vergeten missie, de vestiging van Gods Waarheid op aarde, de Russische Waarheid, te herstellen. In orthodoxe zin was dit verzoenend offer van het Russische volk aan het kruis gerechtvaardigd en had het een diepe historische en symbolische betekenis. Het volk ging naar het kruis voor de triomf van de waarheid van Christus. En het was de overwinning in de Grote Patriottische Overwinning die de geldigheid bewees van het Rode Project in zijn stalinistische (nationaal-bolsjewistische) reïncarnatie.

Met al onze diepe sympathie voor de stalinistische periode van de Russische geschiedenis moeten we toegeven dat deze in veel opzichten geestelijk inconsistent is. Het "toekomstbeeld" dat de bolsjewieken schetsten was marxistisch, modernistisch. Het was geen Heilig Rusland, maar een haastig getekende kaart, in rood potlood, zonder andere kleuren of schakeringen. Het was een regime van dagdagelijkse heldhaftigheid, waar geen halve maatregelen werden genomen en alleen en uitsluitend radicale reacties tot uiting kwamen. In een paradigmaverschuiving nam het radicale subject het gezag over. In de jaren twintig werden de "commissarissen met stoffige helmen" dat - zij namen de volledige verantwoordelijkheid op zich, omdat zij de exploitanten waren van het toekomstbeeld waarvan zij droomden en waarover wij lezen in de Sovjetfilms uit het Stalintijdperk.

De bolsjewieken bouwden de hemel op aarde en maakten daar geen geheim van. Geloofde Stalin in deze chiliastische ketterij? Het is onwaarschijnlijk dat we dat weten - en Stalin raakte in zo'n "overmacht" dat hij geen tijd had om over het onderwerp na te denken. Collectivisering, industrialisering, de Grote Patriottische Oorlog, het herstel van de economie, de oprichting van een nucleair schild: al deze taken vereisten een enorme inspanning, een superconcentratie van middelen en macht in de handen van de staat. Het was socialisme, maar van een bijzondere soort: een socialisme van mobilisatie, autoritair en gedwongen.

En toen men na de dood van Stalin rustig kon ademhalen en de noodmobilisatiestand kon uitschakelen, werd ook het socialisme enigszins ongemerkt uitgeschakeld, zij het niet onmiddellijk. Het ideaal begon te vervagen, "arbeiderswelzijn" werd een doel op zich. Het ideaal van het late socialisme was vulgair en ondankbaar, en daarom werd het door het Russische volk zonder spijt verworpen. De ideologen van de perestrojka hebben echter, profiterend van de late geestelijke crisis in de Sovjet-Unie, alles op zijn kop gezet: zij demoniseerden het socialisme in het algemeen en rehabiliteerden de bourgeoisie.

Was het mogelijk het Sovjetsocialisme te redden? Dit is een moeilijke vraag. Zoals we weten, is de ontstaansgeschiedenis van het systeem bepalend voor de werking ervan. Het kapitalisme, geboren uit koloniale expansie, roof en uitbuiting, was in wezen een vorm van gelegaliseerde roof en geweld van het ene deel van de samenleving tegen het andere geworden. van sommige landen boven andere. Het Sovjetsocialisme, dat begon als marxistisch socialisme, is nooit uit het Procrusteaanse bed van de Europese theorie gekomen. Evenmin heeft het ooit God, de welwillende en bezielende adem van de Heilige Geest, in zijn centrum laten binnentreden....

IV

Terwijl het kapitalisme wordt bekritiseerd op basis van waarden, wordt het socialisme zelden op die waarden bekritiseerd en bijna uitsluitend op de historische aspecten van zijn verwezenlijking. Natuurlijk kan en moet men het marxistisch socialisme bekritiseren om zijn atheïstische en diep materialistische houding.

Maar als we, in de geest van de rood-witte synthese, het beste van het rood-witte project proberen te nemen en het orthodoxe socialisme voorstellen als het beeld van de toekomst van Rusland, wie anders dan de meest hardnekkige dogmatici zullen ernstige bezwaren hebben tegen deze grandioze poging?

De ideeën van het orthodoxe socialisme circuleren al lange tijd in het publieke denken en stuiten op onbegrip, afwijzing of kritiek vanwege de gebreken van het "oude" socialisme. Is het dan misschien tijd om de ideeën van het orthodoxe socialisme, dat niet alleen een denkbeeldig beeld van de toekomst schetst, maar ook de weg daarheen uitstippelt, serieuzer te nemen?

Het orthodoxe socialisme werd geboren in de gemeenschap van Jeruzalem, in dat gezegende voorbeeld van de vroeg-christelijke gemeenschap dat Johannes Chrysostom nooit moe werd te bewonderen: "Zie hoe onmiddellijk het lukte: (verwijzend naar Handelingen 2:44) niet alleen in gebeden, niet alleen in onderwijs, maar ook in leven! Het was een engelengezelschap, want zij riepen niets tot zich... Hebt u het succes van de vroomheid gezien? Zij deden afstand van hun goederen en verheugden zich, en groot was hun vreugde, want de goederen die zij verkregen hadden waren groter. Niemand rebelleerde, niemand benijdde, niemand maakte ruzie, er was geen trots, er was geen minachting, iedereen accepteerde instructie als een kind, iedereen werd verwelkomd als een zuigeling... Er was geen koud woord: van mij en van jou; daarom was er vreugde tijdens de maaltijd. Niemand dacht dat ze hun eigen eten aten; niemand (dacht) dat ze dat van een ander aten. Zij beschouwden niet wat vreemd was, want het was van de Heer, noch beschouwden zij wat van hen was, maar wat aan de broeders toebehoorde.

Is dit niet het beste teken dat de zaak van het orthodoxe socialisme in de handen van de Heer is?

Vertaling door Robert Steuckers