Multipolariteit en de opkomst van beschavingsstaten

Aan de vooravond van het bezoek van de Chinese president Xi Jinpin aan Rusland op 19 maart, werd ik geïnterviewd door Russia Today, en mij werd gevraagd hoe ik de hardhandige sancties van het Westen tegen Rusland bekeek; ik zei dat Rusland door het Westen is geïsoleerd, en het Westen door de rest. Waarom zo? De reden is eenvoudig: hoewel de militaire operatie van Rusland in Oekraïne controversieel is, is een van de verklaarde doelstellingen van Rusland om de door de VS geleide multipolaire wereldorde te veranderen in een multipolaire wereldorde, en deze doelstelling wordt door de niet-westerse wereld breed gesteund of in ieder geval begrepen.

Hun steun voor of begrip van deze doelstelling wordt ondersteund door het feit dat grote niet-westerse mogendheden als China, Rusland, India en Iran zich nu openlijk beschavingsstaten noemen. Zij kunnen van mening verschillen over de exacte definitie van de term beschavingsstaat, maar zij lijken het eens te zijn over ten minste drie thema's: ten eerste zijn zij allen respectievelijk een unieke beschaving, ten tweede zijn zij het zat dat het Westen hun zijn waarden oplegt in naam van "universele waarden" en ten derde verzetten zij zich tegen de Westerse inmenging in hun interne aangelegenheden.

Deze opkomende beschavingsstaten dagen inderdaad de zogenaamde liberale unipolaire wereldorde uit, en de wereld is dus getuige van een verschuiving van een verticale wereldorde, waarin het Westen boven de rest staat, naar een horizontale, waarin het Westen en de rest op gelijke voet staan in termen van rijkdom, macht en ideeën. Om nog maar te zwijgen van andere niet-westerse mogendheden: China alleen al heeft de afgelopen tien jaar meer bijgedragen aan de economische groei in de wereld dan de G7-landen samen (38% vs 25%). De Amerikaanse bewapening van de Amerikaanse dollar in haar sancties tegen Rusland heeft er alleen maar toe geleid dat steeds meer niet-westerse landen het gebruik van dollars in hun internationale handel opgeven, een enorme klap voor de bestaande unipolaire economische orde. Vorig jaar vond 70% van de Chinees-Russische handel plaats in de lokale valuta, en India, Brazilië, Iran, Turkije, Indonesië en andere grote niet-westerse landen bevorderen allemaal de handel in hun lokale valuta.

Het is ook waar dat in de internationale betrekkingen de westerse mogendheden sinds de koloniale tijd een strategie van "verdeel en heers" hebben gevolgd. Grote niet-westerse mogendheden daarentegen, met name China, streven volgens hun traditie van een beschavingsstaat precies het tegenovergestelde na, namelijk "verenigen en welvaren", zoals blijkt uit hun enorme Belt and Road Initiative (BRI), dat populair blijkt te zijn bij de meeste landen, en China gelooft ook dat dit ideaal van verenigen en welvaren de beste belangen van de Chinezen en de meeste andere volkeren vertegenwoordigt.

Nu de politieke macht en het morele gezag van Washington in binnen- en buitenland snel afnemen, is het logisch dat niet-westerse landen zich laten inspireren door hun eigen culturen en beschavingen om zich te onderscheiden van het in diskrediet geraakte Amerikaanse liberale model en zijn unipolaire hegemonie.

Interessant genoeg spreekt het idee van een beschavingsstaat ook velen in de westerse wereld aan. Zo bewonderde de Franse president Macron, geconfronteerd met de ontmoedigende uitdagingen van de "hernationalisering" van Eureka, bijna openlijk het ideaal van de civilisatiestaat toen hij China, Rusland en India als zulke voorbeelden noemde en verklaarde dat het de historische bestemming van Frankrijk was om Europa naar een civilisatievernieuwing te leiden.

Voor rechts in het Westen is het model van de beschavingsstaat een manier om traditionele waarden te verdedigen en weerstand te bieden aan de excessen van het ultraliberalisme en de alom waargenomen culturele degeneratie, en voor links toont het model het nodige respect voor inheemse culturen en tradities als een manier om het westerse imperialisme en de excessen van het neoliberalisme te verwerpen.

De opkomende beschavingsstaten van Eurazië zetten zich immers vooral af tegen het liberale Westen, terwijl het Westen nu worstelt om zijn eigen identiteit te bepalen, wat moeilijker lijkt dan voor China of Rusland. Om te beginnen hebben de liberalen lange tijd universele waarden gepredikt, over nationale of beschavingsgrenzen heen, en geloven zij dat hun waarden universeel zijn, noch westers, noch Europees, noch joods-christelijk, maar zoals de Europese politicoloog Bruno Maçães beweert dat het liberale "Westen" nu dood is, wat zijn sympathie weerspiegelt voor "een opstand tegen de wereldwijde ontheemding".

Maar kan het Westen bestaan als een onafhankelijke beschavingsentiteit? De Britse geleerde Christoph Coker merkt op: "noch de Grieken, noch de zestiende-eeuwse Europeanen... beschouwden zichzelf als 'Westers', een term die pas aan het eind van de achttiende eeuw ontstond".

Sommige westerse liberalen pleiten voor een terugkeer naar de Europese Verlichting, maar het was duidelijk dat het liberalisme van de Verlichting met zijn universaliserende neigingen het Westen naar zijn huidige dilemma heeft geleid, dat het Westen, en Europa in het bijzonder, heeft losgemaakt van zijn eigen culturele wortels, zoals Macaes opmerkt "westerse samenlevingen hebben hun specifieke culturen opgeofferd ten behoeve van een universeel project." Inderdaad, een cultureel, sociaal en politiek verdeeld Westen, zoals vandaag het geval is, heeft nog een zware strijd te voeren alvorens een gemeenschappelijke beschavingsidentiteit te vormen, als die er al is.

Op middellange tot lange termijn, naarmate de wereldorde meer horizontaal dan verticaal wordt, en het Westen en de rest meer op één lijn zitten wat betreft rijkdom, macht en ideeën, zullen we waarschijnlijk getuige zijn van de opkomst van meer beschavingsgemeenschappen of -staten, zelfbenoemd of echt, waarvan er wellicht een Westerse beschavingsgemeenschap op één lijn ligt met andere. Hopelijk zullen de eenzijdig door het Westen vastgestelde "universele waarden" geleidelijk worden vervangen door bepaalde gemeenschappelijke waarden die door de hele internationale gemeenschap worden onderschreven, zoals vrede, menselijkheid, internationale solidariteit en één menselijke gemeenschap, en zouden alle beschavingsgemeenschappen hun bijdrage moeten leveren aan dit nobele streven in het belang van de hele mensheid.

Vertaling door Robert Steuckers