De politiek-militaire transformatie in Oost-Europa

De periode na de Koude Oorlog bracht aanzienlijke veranderingen in het militaire en politieke landschap in Oost-Europa. Veel van deze veranderingen werden veroorzaakt door de ineenstorting van de Sovjet-Unie, die leidde tot de vorming van onafhankelijke staten, bijvoorbeeld in de Baltische staten. De militaire aanwezigheid van de NAVO in Oost-Europa is sinds het eind van de jaren negentig gestaag toegenomen en groeit nog steeds. Ondanks het einde van de Koude Oorlog en het verdwijnen van een belangrijke bedreiging voor de westerse landen, heeft de organisatie zich niet teruggetrokken, maar breidt zij haar werkterrein uit naar voormalige lidstaten van het Warschaupact en voormalige Sovjetrepublieken. Na de Russische annexatie van de Krim in 2014 en het uitbreken van de vijandelijkheden in Oost-Oekraïne zijn de activiteiten van het bondgenootschap in Oost-Europa verder toegenomen.

Volgens het bondgenootschap zelf is Rusland opnieuw een grote bedreiging geworden voor de veiligheid van de geallieerden en voor de vrede en stabiliteit in de Euro-Atlantische regio. In reactie op de toegenomen instabiliteit en onveiligheid in de periferie van de NAVO zijn de geallieerde staatshoofden en regeringsleiders tijdens de NAVO-top van 2016 in Warschau overeengekomen om een NAVO forward presence op te zetten in het noordoosten en zuidoosten van het bondgenootschap. Zo werden in 2017 vier multinationale gevechtsgroepen onder leiding van respectievelijk het Verenigd Koninkrijk, Canada, Duitsland en de Verenigde Staten opgericht in Estland, Letland, Litouwen en Polen. Ook de marineaanwezigheid in de Zwarte Zee is vergroot. Daarnaast heeft de NAVO haar militaire budget verhoogd, vooral op het gebied van cyberdefensie. Daarnaast werd de samenwerking met Oekraïne op het gebied van defensiehervormingen en corruptiebestrijding geïntensiveerd. Oefening Defender Europe 20 werd gehouden in 2020 en was de grootste oefening in 25 jaar. De oefening was gericht op de snelle inzet van troepen aan de Russische grenzen om te laten zien dat de NAVO bereid is haar bondgenoten te verdedigen in geval van een conflict.

Het bondgenootschap heeft ook geïnvesteerd in de verbetering van de infrastructuur in Oost-Europa - de bouw van nieuwe militaire bases en de modernisering van vliegvelden - om beter te kunnen reageren op mogelijke dreigingen vanuit Rusland. De Oekraïne-crisis heeft geleid tot een hernieuwde aandacht voor collectieve verdediging binnen de NAVO.

Het bondgenootschap heeft zijn aandacht voor collectieve defensieplanning en capaciteitsopbouw vergroot, en zijn partnerschappen met niet-NAVO-landen in de regio versterkt. In november 2022 werd een informatiebulletin gepubliceerd over de samenstelling van acht multinationale battlegroups met in totaal meer dan 10.000 man personeel die zijn ingezet in Bulgarije, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Polen, Roemenië en Slowakije. Naast veranderingen in het militaire evenwicht onderging Oost-Europa ook een politieke transformatie, gedreven door de wens van de voormalige socialistische kamplanden om te integreren in de instellingen van de Europese Unie.

Slowakije

Slowakije was samen met Roemenië, Bulgarije en Polen in de 20e eeuw lid van het Verdrag van Warschau. Door het einde van deze organisatie konden zij overgaan tot integratie met westerse instellingen zoals de NAVO en de Europese Unie. Na zijn onafhankelijkheid in 1993 werd Slowakije niet opgenomen in de eerste uitbreidingsgolf van de NAVO in 1999. Het werd pas in 2004 volwaardig lid van de organisatie, tegelijk met de toetreding tot de EU. Sindsdien is de aanwezigheid van de NAVO in Slowakije geleidelijk toegenomen. Er worden bijvoorbeeld gezamenlijke militaire oefeningen gehouden, trainingsprogramma's uitgevoerd en infrastructuurprojecten opgezet om de militaire capaciteit en interoperabiliteit te verbeteren. Slowakije heeft actief deelgenomen aan NAVO-operaties in de Balkan (als onderdeel van IFOR, SFOR en KFOR), Afghanistan en Irak.

Eenheden van de Slowaakse strijdkrachten maken deel uit van de NATO Response Force. Binnen het Noord-Atlantisch Bondgenootschap zelf is Slowakije een sleutelland voor de verdediging van de oostflank, en de opgerichte multinationale gevechtsgroep "Slowakije" bestaat uit duizenden soldaten uit Tsjechië, Duitsland, Slowakije, Slovenië en de Verenigde Staten. Een lucht- en raketverdedigingseenheid, bestaande uit 500 militairen uit Duitsland, Nederland en de Verenigde Staten in het kader van de luchtverdedigingsmissie van de NAVO, wordt daar momenteel ingezet. Zij bedienen Patriot raketverdedigingsmiddelen in nauwe coördinatie met het NATO Integrated Air and Missile Defence System (NATINAMDS) en ondersteunen het Control and Reporting Centre (CRC) in Zvolen. Daarnaast biedt Slowakije onderdak aan de NAVO Force Integration Unit (NFIU), die tot taak heeft de snelle inzet van extra troepen in de regio te vergemakkelijken, mocht dat nodig zijn. Het NFIU werkt nauw samen met het gastland om logistieke netwerken, vervoersknooppunten en ondersteunende infrastructuur te vinden waarmee NAVO-troepen in hoge staat van paraatheid zo snel mogelijk in de aangewezen regio kunnen worden ingezet en opereren.

De Baltische staten

Ook de Baltische staten, bestaande uit Estland, Letland en Litouwen, hebben na het einde van de Koude Oorlog een belangrijke politiek-militaire transformatie ondergaan. Zij traden in 2004 toe tot de Europese Unie. In hetzelfde jaar traden Estland, Letland en Litouwen toe tot de NAVO. De Baltische staten vormen een belangrijke strategische regio waar de militaire en economische belangen van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie en Rusland elkaar overlappen. Vandaag zijn daar meer dan 5000 soldaten van het bondgenootschap geconcentreerd: 1373 mannen in Estland (Engelsen vormen de kern) 1840 mannen in Letland (Canadezen vormen de kern), 1805 mannen in Litouwen (Duitsers vormen de kern). In 2022 eisten de Baltische staten dat de NAVO haar aanwezigheid zou vergroten en extra gevechtseenheden zou inzetten op het grondgebied van drie landen. In juli van datzelfde jaar werd op de NAVO-top in Madrid een compromisformule van "3+3" aangenomen, waarbij Groot-Brittannië, Canada en Duitsland betrokken waren en waarbij zo snel mogelijk extra reservetroepen naar de Baltische staten konden worden ingezet.

Dit is volgens de voorstanders van de versterking van de oostflank niet voldoende, maar de lokale infrastructuur van oefenterreinen en kazernes moet aanzienlijk worden uitgebreid. De extra opbouw van strijdkrachten in de Baltische staten wordt dus belemmerd door structurele problemen, niet alleen van de kant van de gastlanden. Zo is het Britse leger momenteel, en in de nabije toekomst, niet in staat een permanente roterende aanwezigheid van een volledige pantserbrigade buiten het Verenigd Koninkrijk te handhaven zonder een verklaarde mobilisatie. Haar 3e divisie, ontworpen voor operaties in het Europese theater, zal haar herstructurerings- en moderniseringsproces pas in 2030 voltooien en bestaat uit twee gevechtsgroepen van gepantserde brigades en een verkennings- en artilleriebrigade. Daarom kan Londen geen specifieke brigade aan Estland toewijzen, maar alleen individuele eenheden aanbieden. Het Duitse leger zal pas in 2023 over een volledig bemande brigade beschikken, wanneer deze dienst doet als onderdeel van de gezamenlijke NAVO-task force (VJTF). Tegen 2027 zal de Bundeswehr slechts over één volledig gemoderniseerde divisie beschikken. Zij zal dus pas rond 2026 permanent één brigade op rotatiebasis in Litouwen kunnen inzetten. Ook Canada staat voor de uitdaging een volledige brigade in te zetten zonder voorafgaande mobilisatie, aangezien zijn strijdkrachten in vredestijd slechts uit drie gemechaniseerde brigades bestaan.

Polen

Polen trad in 1999 toe tot de NAVO, een belangrijke stap naar de uitbreiding van de organisatie naar het oosten. De toetreding tot de Europese Unie werd vijf jaar later, in 2004, voltooid. Polen heeft regelmatig aangedrongen op een toename van troepen en militaire infrastructuur van het Noord-Atlantisch Bondgenootschap op zijn grondgebied als afschrikmiddel tegen Rusland. In 2015 opende de NAVO een commandocentrum in Polen (NATO Force Integration Unit), dat een van de belangrijkste coördinatiecentra is geworden voor geallieerden en NAVO-leden in de regio. In 2017 werd de 2e Pantserbrigade van de 1e Infanteriedivisie van het Amerikaanse leger ingezet in Polen. In 2020 sloot Polen een deal van 4,6 miljard dollar om 32 F-35 gevechtsvliegtuigen van de VS te kopen, waardoor het het eerste land in Oost-Europa is dat deze gevechtsvliegtuigen in gebruik neemt. Sinds datzelfde jaar opereert het vijfde korps van het Amerikaanse leger in Polen.

In december 2022, als onderdeel van het Atlantic Resolve programma om de Amerikaanse militaire aanwezigheid in Europa sinds 2014 te versterken, hebben de Verenigde Staten 700 gevechtsvoertuigen overgedragen aan Polen, waaronder M1A2 Abrams tanks, BMP Bradley en M113 gepantserde personeelsdragers van de 1e Infanteriedivisie van het leger. Begin 2023 werd de verzending van Amerikaans militair materieel naar Europa voortgezet. Zo kwamen in januari zo'n 1.250 gevechtsvoertuigen, bestemd voor inzet in Polen en Litouwen, aan in de Nederlandse haven Flissingen. Onder hen zijn Abrams tanks en Bradley gevechtsvoertuigen van het 2nd Brigade Combat Team, 1st Cavalry Division uit Fort Hood, Texas. Eind maart 2023 werd het eerste permanente Amerikaanse militaire garnizoen in Polen geopend, waarmee het het achtste in Europa is. De primaire missie is het coördineren en bewaken van de Amerikaanse grondtroepen in Europa, operationele planning en samenwerking en synchronisatie van de Amerikaanse troepen met die van andere NAVO-landen. Het Fifth Corps Forward Command van het Amerikaanse leger, dat sinds 2020 in Poznan opereert, heet Camp Kościuszko. Momenteel zijn er ongeveer 10.000 NAVO-troepen gestationeerd in Polen, waarvan de meeste Amerikanen.

Bulgarije en Roemenië

Bulgarije en Roemenië waren tijdens de Koude Oorlog twee van de nauwste bondgenoten van de Sovjet-Unie. Sinds het einde van de Koude Oorlog hebben Bulgarije en Roemenië hun buitenlands beleid radicaal gewijzigd en in 2004, in de vijfde uitbreidingsgolf van de NAVO, werden zij volwaardig lid van de organisatie. De toetreding tot de EU volgde drie jaar later, in 2007. De integratie in het Noord-Atlantisch Bondgenootschap en de Europese Unie leidde tot een verandering van het defensie- en veiligheidsbeleid. Roemenië en Bulgarije verhoogden hun defensie-uitgaven en moderniseerden hun strijdkrachten om aan de NAVO-normen te voldoen. Bulgarije was betrokken bij gevechtsoperaties in Irak en had een contingent in de Internationale Veiligheidstroepen in Afghanistan (ISAF). ISAF is met jaarlijkse kosten van 68,7 miljoen dollar de grootste militaire missie van Bulgarije geworden. In 2022 keurde Bulgarije de inzet goed van een NAVO-gevechtsgroep van 800 Italiaanse troepen op zijn grondgebied. Ook omvat de Bulgaarse NAVO gevechtsgroep een compagnie van het Royal Irish Regiment van het Britse leger (120 man) en de Amerikaanse compagnie van Stryker gepantserde gevechtsvoertuigen. De directe betrokkenheid van Roemenië bij NAVO-activiteiten begon in augustus 2004 toen Boekarest zich aansloot bij een NAVO-opleidingsmissie voor de Iraakse veiligheidstroepen. In oktober 2005 begon de Roemeense marine deel te nemen aan Active Endeavour-operaties in de Middellandse Zee. Roemenië huisvest de volgende NAVO-structuren: de NAVO Force Integration Unit (NFIU), het Multinational Division Headquarters en de South East Brigade. Roemenië heeft een rol gespeeld in de ontwikkeling van de cyberdefensie van Oekraïne door op te treden als coördinerende staat voor het Oekraïne-NAVO Cyber Defence Fund in de eerste fase van het project, die in 2017 afliep.

Het einde van de Koude Oorlog en de val van de bipolaire wereldorde hebben de politiek-militaire omgeving in Oost-Europa dus ingrijpend veranderd. Door de ineenstorting van de USSR en de verzwakking van de geopolitieke positie van Rusland konden de Verenigde Staten de uitbreiding van de NAVO voortzetten en bijna alle nieuwe staten die in 1991 onafhankelijk werden, in hun invloedssfeer opnemen, waardoor de grenzen van Rusland werden bereikt. De verklaring van Rusland in de nieuwe NAVO-strategie voor 2022 als een directe bedreiging voor haar leden en voor de vrede en stabiliteit in het Euro-Atlantische gebied zal de militaire capaciteit in Oost-Europa, waar de belangrijkste initiatiefnemers van deze flankconsolidatie Polen en de Baltische staten zijn, verder versterken.

Vertaling door Robert Steuckers