De geopolitiek van water

Water wordt van oudsher beschouwd als een van de belangrijkste hulpbronnen waartoe een goede toegang moet worden verzekerd. Het houdt rechtstreeks verband met voedselzekerheid, d.w.z. landbouw, maar geldt ook voor alle soorten industrie (aangezien water nodig is voor de meest uiteenlopende productiecycli, van het maken van halfgeleiders tot het functioneren van standaardapparatuur) en het opwekken van elektriciteit.

Als er problemen ontstaan met de toegang tot waterbronnen, leidt dit automatisch tot negatieve gevolgen zoals migratie, epidemieën, economische achteruitgang en conflicten. Het begrip waterhegemonie is daarom ontstaan in de context van staatssoevereiniteit (of liever gezegd de wisselwerking tussen de soevereiniteiten van verschillende staten en hun nationale belangen). Waterhegemonie is hegemonie op het niveau van het stroomgebied, die wordt bereikt door strategieën voor waterbeheer, zoals het inpikken van hulpbronnen, integratie en insluiting (i).

De strategieën worden uitgevoerd via een verscheidenheid aan tactieken (bijv. dwang - druk, verdragen, kennisvergaring, enz.) die mogelijk worden gemaakt door gebruik te maken van bestaande machtsasymmetrieën in een zwakke internationale institutionele context.

Politieke processen buiten de watersector geven vorm aan de hydropolitieke betrekkingen op manieren die variëren van de voordelen van door de hegemonie geleide samenwerking tot de oneerlijke aspecten van overheersing. Het resultaat van de concurrentie in termen van controle over de hulpbron wordt bepaald door de vorm waarin de hegemonie tot stand komt, meestal ten gunste van de machtigste actor. Het verwerven van een dominante positie in het beheer van een riviersysteem kan worden gezien als een aantrekkelijk instrument voor een zittende hegemoniale actor, omdat het hem in staat stelt eenzijdig nationale doelstellingen te stellen boven die van andere actoren. Bovendien creëert eenzijdige controle politieke invloed op stroomafwaarts gelegen landen (ii).

Zo keken Zeitoun en Warner naar rivierbekkens als de Jordaan, de Nijl, de Eufraat en de Tigris, maar het model zou ook kunnen worden toegepast op andere regio's - in Azië, Europa, Amerika. Maar er zijn ook gevallen dichter bij ons in de buurt. De Rogun hydro-elektrische dam in Tadzjikistan zorgde ooit voor spanningen tussen Tadzjikistan en Oezbekistan (iii).

De toewijzing van water is nog steeds een probleem in Centraal-Azië

Het op één na grootste meer in Azië, het Balkhashmeer in Kazachstan, staat bijvoorbeeld in directe verbinding met de Ili rivier, waarvan de bovenloop in China ligt. Het IliBalkhash ecosysteem beslaat 400.000 vierkante kilometer - meer dan Groot-Brittannië, Denemarken, Zwitserland, Nederland en België samen. In het verleden heeft het waterverbruik in China zelf, gericht op de bevoorrading van de Oeigoerse autonome regio Qinjiang en de vraag van de plaatselijke industrie, het rivierpeil doen dalen, waardoor het meer in snel tempo is dichtgeslibd (iv). De afgelopen jaren is de landontwikkeling en de uitbreiding van de rijstvelden in China doorgegaan, wat zich verder heeft vertaald in een dalend waterpeil in Balkhash (v). Het is een universeel verschijnsel dat watertekorten ook leiden tot woestijnvorming en verlies van bodemvruchtbaarheid (vi). En soortgelijke conflicten als tussen Tadzjikistan en Oezbekistan doen zich ook in andere regio's voor.

Zo zijn geschillen over het water van de Brahmaputra-rivier al lang een oorzaak van politieke wrijving tussen India en China. In april 2010, tijdens het bezoek van de Indiase minister van Buitenlandse Zaken S. M. Krishna aan Peking, noemden de Chinezen voor het eerst een gebied aan de Brahmaputra waar de oorspronkelijke Zangmu-dam in Tibet zou worden gebouwd. Chinese functionarissen verzekerden India dat de projecten gewoon doorgang zouden vinden en stroomafwaarts geen watertekort zouden veroorzaken. In antwoord op de latere verzoeken van India om meer informatie over de plannen zei de woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken, Hong Lei: "China neemt een verantwoordelijke houding aan ten aanzien van grensoverschrijdende waterontwikkeling. Het is ons beleid dat bescherming hand in hand gaat met ontwikkeling, en we houden volledig rekening met de belangen van landen stroomafwaarts" (vii).

Nadere informatie over het dammenplan werd gepubliceerd als onderdeel van het huidige vijfjarige energieplan van China, dat in januari 2013 werd uitgebracht. Het plan bevatte voorstellen om drie middelgrote dammen te bouwen in de Yarlung Zangbo rivier. De spanningen tussen de twee landen namen hierdoor toe, omdat India niet was geraadpleegd voordat het plan werd onthuld en het pas via de Chinese pers vernam. Dit dwong de Indiase regering om hevig te protesteren. Daar bleef het conflict tussen beide landen niet bij. Toen China in oktober 2015 de bouw van het 510 MW grote Zangmu waterkrachtproject in Tibet voltooide, uitten veel Indiase media hun bezorgdheid over het feit dat de dam zou verhinderen dat water naar de stroomafwaarts gelegen Brahmaputra zou stromen (viii). Een ambtenaar van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken merkte op dat Zangmu deel uitmaakte van het Riversideproject, zodat het geen water zou vertragen.

Bij dit project wordt inderdaad geen water vastgehouden, maar wel slib en dat heeft ernstige gevolgen voor de vruchtbaarheid stroomafwaarts. Technisch gezien bouwt het project een dam om water van de rivier om te leiden naar de tunnel. De dam leidt doorgaans tussen 70 en 90% van het water om, afhankelijk van de verkregen milieuvergunning. Dit met slib beladen water wordt eerst omgeleid naar een opvangbak, zodat het slib naar de bodem kan zakken. Het breekt namelijk de randen van de turbinebladen. Het slibvrije water wordt vervolgens door een lange tunnel geleid, aan het einde waarvan het verticaal op de turbinebladen valt. Door de rotatie van de turbine wordt elektriciteit opgewekt. Het water wordt vervolgens teruggeleid naar de rivier. Op deze manier wordt het water zelf niet vastgehouden. Maar het slib zelf zakt naar de bodem van het eerste reservoir en wordt net stroomafwaarts van de damwand in de rivierbedding gespoeld. De vraag is of de kracht van het water dat uit de dam stroomt voldoende is om een aanzienlijk deel van dit slib stroomafwaarts mee te nemen. In de meeste gevallen is dat niet mogelijk.

Aangezien het slib de bodemvruchtbaarheid stroomafwaarts herstelt, wordt deze vraag cruciaal.

De Himalaya is het jongste gebergte ter wereld, en de rivieren die ervan afvloeien vullen de bodemvruchtbaarheid aan in enkele van de oudste cultuurgebieden ter wereld in heel Azië. De Ganges-Brahmaputra-Meghna-delta bestaat bijna volledig uit dit slib. Ook in Thailand zijn er controversiële kwesties. Verschillende dammen in de Mekong, zoals Pak Beng en Luangphabang, zijn gepland voor de regio, maar volgens sommigen zijn ze niet nodig voor het Thaise energiesysteem. Het Thaise maatschappelijk middenveld en de Thaise bevolking vragen zich ook af of het mogelijk is meer elektriciteit te kopen van buurlanden, onder meer van dammen op de Mekong in Pak Beng en Luang Prabang. Sinds vorig jaar voelt elk huishouden zijn elektriciteitsrekening elke maand stijgen. Zij vragen zich af: "Wat heeft het voor zin om meer te kopen als we al een enorm energieoverschot van meer dan 50% hebben?" (ix). Aangezien de grootste kosten worden gedragen door de belastingbetaler. Ook milieuactivisten luiden de noodklok omdat zij denken dat het natuurlijk evenwicht zal worden verstoord.

Wat Rusland betreft, is de situatie met betrekking tot de verdeling van de watervoorraden verschillend, afhankelijk van waar de grens ligt. Aan de Russisch-Finse grens (1.200 km) liggen bijvoorbeeld ongeveer 450 rivieren, beken en meren. Hun loop is over het algemeen naar Rusland gericht, en tot de belangrijkste rivieren behoren de Vuoksa, de Hiitolanjoki en de Tuloma. De totale afvoer bedraagt 780 kubieke meter per seconde. Er zijn vier waterkrachtcentrales op de Vuoksa, twee in Finland en twee in Rusland. De Fins-Russische Commissie voor het gebruik van de grenswateren houdt zich bezig met de regulering van het waterdebiet. Aangezien de bovenloop van de rivieren in Finland ligt, heeft Helsinki in theorie meer kans op hydrohegemonie dan Moskou.

Ten aanzien van Kazachstan heeft Rusland een evenwichtige positie, aangezien de Oeral uit Rusland stroomt, terwijl de Tobol, Ishim en Irtysh uit Kazachstan komen. Met betrekking tot deze rivieren hebben zich geen waterproblemen tussen de landen voorgedaan. Aangezien de bovenloop van de Irtysh echter in China ligt, heeft dit geleid tot een trilateraal geschil, en Peking is terughoudend geweest om in te gaan op Russische en Kazachse verzoeken om het gebruik en de bescherming van de watervoorraden te regelen. Wat Oekraïne betreft, heeft Rusland een groot voordeel bij de controle over de bovenloop van de belangrijkste zijrivieren van de Dnjepr - de grote rivieren Desna, Psel, Seim en Voskla. Hieraan moet worden toegevoegd dat het geallieerde Wit-Rusland de rivieren Pripyat en Dnjepr controleert.

Rusland zou zijn strategische positie kunnen gebruiken, niet alleen in geo-economisch opzicht, maar ook op het gebied van militaire operaties.

Met name onbemande oppervlakte- en onderwatervoertuigen zouden in deze rivieren kunnen worden gelanceerd om inlichtingen te verzamelen. Dergelijke modellen zijn in gebruik bij het Amerikaanse leger, en sommige daarvan zijn gemaakt in de vorm van vissen voor uiterlijke vermomming. Idealiter zou het gebruik van dergelijke voertuigen een betrouwbaar netwerk van sensoren kunnen creëren om operationele informatie te verkrijgen (bv. over de beweging van materieel over bruggen of activiteit in de buurt van voertuigen voor speciale doeleinden die zich in de nabijheid van rivieroevers bevinden). Als de behoefte aan dergelijke activiteiten blijft bestaan, zou een dergelijke hydrohegemonische troef een nuttig instrument kunnen zijn in de confrontatie met de vijand.

Voetnoten:

(i) Zeitoun, M., & Warner, J. (2006). Hydro-hegemonie - een kader voor de analyse van grensoverschrijdende waterconflicten. Waterbeleid, 8(5), 435-460.

(ii) Energy Transitions and Geopolitics in South Asia: The Contest for Hydro-Hegemony on the Brahmaputra. https://www.efsas.org/publications/articles-by-efsas/energy-transitions-and-geopolitics-in-south-asia/

(iii) https://cyberleninka.ru/article/n/spory-vokrug-rogunskoy-ges.

(iv) https://www.thenewhumanitarian.org/report/71924/kazakhstan-efforts-under-way-save-lake-balkhash

(v) https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/obmelenie-balhasha-osobo-progressiruet-poslednie-godyi-444432/

(vi) https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/climate-change-land-degradation-and-desertification.

(vii) Mark Christopher. 'Water Wars: The Brahmaputra River and Sino-Indian Relations' (2013). CIWAG Case Studies. https://digital-commons.usnwc.edu/ciwag-case-studies/7/

(viii) Joydeep Gupta. Brahmaputra-dammen houden slib tegen, geen water. 6 november 2015. https://www.thethirdpole.net/en/energy/tibet-dams-hold-back-silt-not-water/

(ix) Tyler Roney. Interview: "Thaise bevolking moet inspraak hebben in Mekong waterkracht". 31 januari 2023. https://www.thethirdpole.net/en/energy/interview-pai-deetes-thai-people-need-say-in-mekong-hydropower/

Bron

Vertaling door Robert Steuckers